HISTORIA

Klasa III

Autor: Grzegorz Wojciechowski 

Tytuł:Historia. Razem przez wieki. Zrozumieć przeszłość (nr dopuszczenia 128/01)

Wydawca: Wydawnictwo Szkolne Romy Koper Arka wydanie I (Poznań 2001)

OPIS:

OPRACOWANIE DYDAKTYCZNE
Trzeci tom z serii Razem przez wieki... powiela większość zalet i wad poprzedniej części. Jest starannie przygotowany, napisany zrozumiałym, dość prostym językiem i bogato ilustrowany. Reprodukowane zdjęcia dobrano starannie, a podpisy pod nimi są przeważnie wystarczające. (Niekiedy nawet autor zwraca uwagę na propagandowy wydźwięk np. portretów Lenina - s. 16). Wydawcy podają źródła, z których ilustracje zaczerpnęli (a znalazły się tu nie tylko reprodukcje z istniejących publikacji, ale również zdjęcia z zasobów Ośrodka "Karta" czy Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie). Tekst uzupełniają także schematy (np. schemat przedstawiający proces kształtowania się centralnej władzy polskiej w latach 1917-1919 na s. 31). Każdy rozdział został zaopatrzony w kilkupunktowe podsumowanie ułatwiające opanowanie materiału. Do każdego dołączono też tekst źródłowy opatrzony pytaniami. Podobnie jak w poprzednim tomie pytania mają za zadanie głównie pomagać w zrozumieniu tekstu, a prowokować do oceny jego wiarygodności czy tendencyjności. W jednym przypadku (s. 157) aż prosiłoby się o zacytowanie fragmentu Manifestu PKWN, ale zamiast tego autor umieszcza dwa inne teksty, obydwa reprezentujące antykomunistyczną opozycję. Tymczasem w tekście rozdziału na poprzedniej stronie wspomina się o Manifeście, jako o dokumencie, w którym unikano frazeologii komunistycznej starając się stworzyć wizerunek "cywilizowanej" nowej władzy. Byłoby chyba dobrym pomysłem zilustrowanie tego twierdzenia tekstem źródłowym, którego przystawanie do rzeczywistości lat powojennych uczeń mógłby ocenić samodzielnie. Poszczególne rozdziały zostały opatrzone pytaniami do tekstu, na ogól pomagającymi w utrwalaniu wiedzy. Ucznia dość rzadko zachęca się do formułowania samodzielnych sądów, kiedy już jednak to następuje, autor nie stara się narzucać własnego zdania (niekiedy polecenia zawierają sugestię, by uczeń nie zgadzający się z tezami autora sformułował własne stanowisko - np. s. 77). Tak jak w poprzednim tomie rozdziały są zakończone historycznymi ciekawostkami, z reguły istotnie ciekawymi (np. pochodzenie terminu kamikadze - s. 135, czy krótki opis kariery Edwarda Osóbki-Morawskiego - s. 157). Większe jednostki dydaktyczne kończą się testami, w których sprawdza się zarówno wiedzę faktograficzną uczniów, jak i ich rozumienie przeszłości. W tych miejscach pytania pozostawiają więcej miejsca dla inwencji czytelnika. Nazwy i nazwiska obce podano w transkrypcji polskiej. W podręczniku brakuje indeksu, na końcu umieszczono natomiast tabelę chronologiczną obejmujacą wydarzenia w Polsce, w Europie i na świecie. Podobnie jak w tomie poprzednim autor przykłada większą wagę do dziejów kultury i do historii społecznej, niż do wydarzeń politycznych. W stosunku do wcześniejszego podręcznika jednak opisy działań wojennych w czasie I i II wojny światowej są znacznie obszerniejsze, niż opisy poświęcone nowożytnym czy XIX-wiecznym konfliktom. Autor stara się opisywane fakty odnosić do rzeczywistości znanej uczniom. Z tego założenia (także obecnego już w poprzednim tomie) wynika dość obszerna charakterystyka najnowszych zjawisk, o których można przeczytać w gazetach, czy usłyszeć w telewizorze (klonowanie, globalizacja, rozwój komunikacji, telefonii komórkowej itp.). Z drugiej strony, właśnie w tej końcowej części podręcznika fragmenty poświęcone kulturze są nazbyt skrótowe i ograniczają się właściwie do wyliczanki nazwisk i tytułów dzieł (ss. 232-234). Podsumowując: trzeci tom z serii Razem przez wieki... jest przygotowany starannie i może być wartościową pomocą na lekcjach historii. Autor stara się przedstawiać fakty podając różne ich interpretacje i nie zniechęca ucznia do samodzielnego myślenia. Książka jest bardzo dobrze ilustrowana, uzupełniona mapkami i dobrze opracowanymi schematami. Pewne mankamenty związane z selekcją materiału i poczynionymi przez autora skrótami nie zmieniają dobrej opinii o wartości dydaktycznej podręcznika.

FAKTOGRAFIA
Podręcznik obejmuje okres od I wojny światowej do 2001 roku. Mniej więcej podobną ilość miejsca poświęcono historii Polski i Europy (reszta świata pojawia się incydentalnie). Trzy z sześciu większych całości dydaktycznych dotyczą historii społecznej i dziejów kultury (II. Dwudziestolecie międzywojenne w Europie, III. Przemiany cywilizacyjne w latach 1918-1939 oraz VI. Przemiany cywilizacyjne w powojennym świecie). Obie wojny światowe zostały opisane szczegółowiej niż dawniejsze konflikty zbrojne, ale ogółem i w tym tomie autor nie przeciąża wykładu dziejami konfliktów czy historią stricte polityczną. Dobrze opisano zarówno ideologię jak i praktykę komunizmu oraz faszyzmu (autor pisze zarówno o łagrach i głodzie na Ukrainie, jak i o prześladowaniach Żydów w III Rzeszy). Mozaice narodowościowej II Rzeczypospolitej poświęcono osobny rozdział, chociaż w niektórych miejscach przydałoby się uzupełnienie - szerzej na ten temat w rubryce Obraz wspólnoty...). Zarówno w podręczniku, jak i ćwiczeniach (Grzegorz Wojciechowski, Historia. Skoroszyt gimnazjalisty, Poznań 2001) podano procentowy udział poszczególnych narodowości Rzeczypospolitej, a w Skoroszycie... znalazło się również ćwiczenie, w którym autor prosi o scharakteryzowanie rejonów, w których przeważały poszczególne mniejszości - s. 32). Na s. 65 w ćwiczeniach znalazło się polecenie (ilustrowane zdjęciami obiektów sakralnych, które były już reprodukowane w poprzednim podręczniku z serii), w którym prosi się uczniów o zdobycie informacji o udziale mniejszości w życiu ich regionów (ss. 65-66). W podręczniku wspomina się także o małym traktacie wersalskim (s. 45). W części opisującej dzieje międzywojennej Polski bardzo dobrze porównano główne założenia konstytucji marcowej i kwietniowej (ss. 72 i 75). Rządy sanacji posłużyły autorowi do przybliżenia uczniom terminu autorytaryzm (ss. 71-77). Na ogół wyczerpująco i zrozumiale wytłumaczono mechanizm wielkiego kryzysu, jak i metody walki z nim (jedynie teorie Keynesa zasługiwałyby na nieco obszerniejszy komentarz, niż to się stało na s. 84). Równie dobrze opisano gospodarczą historię II Rzeczypospolitej, reformy Grabskiego i skutki kryzysu (ss. 86-89). W części poświęconej II wojnie światowej znalazły się wiadomości o obozach koncentracyjnych, wyjaśniono także terminy holocaust (s. 143), czy getto (s. 142). Autor wyraźnie stwierdza, że 3 z 6 mln. obywateli polskich, którzy nie przeżyli wojny, to Żydzi (s. 170). Pokrótce przybliżono czytelnikowi postać Janusza Korczaka (s. 150). Pewne wątpliwości może jednak budzić niedostateczne rozwinięcie tematu stosunków polsko-żydowskich w czasie wojny (więcej na ten temat w następnej rubryce). Chociaż autor pisze o ukraińskich atakach na Polaków zamieszkujących Wołyń, zabrakło wzmianki o polskim odwecie, w tym o akcji "Wisła" (s. 149). Nie ma tu też wiadomości o powojennych wysiedleniach Niemców czy też pogromie kieleckim. Wydarzenia powojenne w bloku wschodnim opisano chyba nazbyt skrótowo: o rewolucji węgierskiej w 1956 czy o interwencji pięciu państw Układu Warszawskiego w Czechosłowacji w 1968 znaleźć można w podręczniku tylko pojedyncze zdania. Jest to zresztą jeden z przejawów zupełnego braku zainteresowania autora dla historii Europy Środkowo-Wschodniej. W opisie wydarzeń marcowych 1968 r. w ogóle nie wspomniano o antysemickiej kampanii oraz o emigracji obywateli polskich (s. 187). Dużo lepiej przedstawiono kształtowanie się antykomunistycznej opozycji (głównie KOR - s. 188). Dość wyczerpująco opisano okoliczności upadku komunizmu w Polsce, w tym rozmowy Okrągłego Stołu. Rozdział opisujący dekolonizację i konflikty pozaeuropejskie po II wojnie światowej jest bardzo skrótowy, a wiadomości o rozpadzie ZSRR ograniczają się właściwie do mapki na s. 211 przedstawiającej m. in. poradzieckie republiki z zaznaczeniem dat uzyskania przez nie niepodległości. Sam pomysł, by tę mapkę umieścić w rozdziale o dekolonizacji, należy jednak uznać za bardzo dobry. Autor kilkakrotnie porusza temat sytuacji kobiet w opisywanym okresie (w czasie I wojny - s. 13; w międzywojniu - s. 99). Wspomina również o ruchu feministycznym (ss. 233-234 - nieco więcej na ten temat w następnej rubryce). W sumie trzeba stwierdzić, że w przypadku omawianego podręcznika skróty poczynione przez autora są niekiedy nazbyt radykalne. Nauczyciel decydujący się na pracę z tą ksiażką prawdopodobnie będzie musiał dostarczyć uczniom sporo informacji dodatkowych, np. na temat Europy Środkowo-Wschodniej czy też najnowszej historii powszechnej. Z drugiej jednak strony omawiany podręcznik nie jest przeładowany wiedzą faktograficzną i na ogół zachęca do nauki, a nie nudzi. W pewnym stopniu braki faktograficzne nadrabiają liczne ćwiczenia utrwalające zdobytą wiedzę, zawarte zarówno w podręczniku, jak i w Skoroszycie gimnazjalisty.

OBRAZ WSPÓLNOTY SPOłECZNEJ, RELIGIJNEJ, KULTUROWEJ
W odróżnieniu od poprzedniego podręcznika tego samego autora omawiany tom nie zawsze w wystarczającym stopniu przybliża czytelnikowi wiedzę o współżyciu Polaków z innymi narodami. Dobrze przedstawiono konflikt polsko-ukraiński o Lwów. Autor zwrócił uwagę, że po przeciwnych stronach stanęli tam niekiedy znający się od dawna sąsiedzi (s. 38). Z sympatią także odnosi się do idei federacyjnej Piłsudskiego (s. 40). Jednak wątek współpracy polsko-ukraińskiej w wojnie z bolszewicką Rosją został jedynie wzmiankowany, a o późniejszych losach tego sojuszu w ogóle nie wspomniano (s. 40). Z kolei w rozdziale o mniejszościach Rzeczypospolitej autor pisze m. in. o Ukraińcach, że "nie zadowalały ich swobody narodowe (własne szkoły, organizacje)", nie pisze jednak wcale o działaniach polskich władz poważnie ograniczających te swobody (s. 46). Bez żadnego komentarza pozostawiono informację, że państwo popierało osadnictwo wojskowe na Kresach. W dalszych partiach podręcznika autor pisze o AK walczącej m. in. z Ukraińcami atakującymi ludność polską na Wołyniu, i na tym kończą się wiadomości na tematy ukraińskie. Jak już wspomniano wyżej, o akcji "Wisła" nie znalazła się tu żadna wzmianka. Kolejnym trudnym tematem są w podręczniku stosunki polsko-żydowskie. Bardzo dobrze przedstawiono udział mniejszości, a w szczególności Żydów w tworzeniu kultury II Rzeczypospolitej. Najpierw, wśród najwybitniejszych polskich twórców wymieniono m. in. Tuwima, Leśmiana czy Słonimiskiego, by następnie wymienić te same i kilka innych postaci w akapicie poświęconym życiu kulturalnemu Żydów polskich (ss. 106-107). Znalazła się tu również informacja o literaturze i prasie w jidysz i po hebrajsku oraz o filmach w jidysz. W rozdziale o mniejszościach w międzywojniu napisano o sytuacji Żydów, ich organizacjach politycznych a także antysemityzmie części polskich partii politycznych (s. 47). Autor pominął takie zagadnienia, jak pogromy, numerus clausus czy getto ławkowe. Z kolei w ciekawostkach dołączonych do tego rozdziału opisano symbolikę macew (s. 48). W opisie sytuacji Żydów w nazistowskich Niemczech podano definicję antysemityzmu, w myśl której jest to przeświadczenie, że Żydzi nie mają prawa do istnienia (s. 67). Jest to definicja zdecydowanie za wąska. Zupełnie myląca jest informacja zawarta w podpisie pod zdjęciem Gabriela Narutowicza. Autor pisze, że endecy mówili o nim "żydowski elekt", ale w żaden sposób nie rozwija tego tematu (s. 73). Na s. 141 umieszczono mapkę przedstawiającą miejsca obozów koncentracyjnych i obozów zagłady w okupowanej Polsce. Autor podał rozmiar strat ludności żydowskiej. Niedostatecznie natomiast rozwinięto temat stosunków polsko-żydowskich w czasie wojny. Na s. 143 czytamy, że podczas gdy niektórzy Polacy Żydom pomagali, byli też tacy, dla których los Żydów był obojętny. Można zauważyć, że szmalcownictwo raczej nie mieści się w ramach żadnej z opisanych tu postaw. W późniejszych partiach podręcznika autor zupełnie pomija zagadnienia powojennych pogromów Żydów, społecznego odbioru udziału Żydów w komunistycznej władzy i antysemickiej kampanii 1968 r. Warto zwrócić uwagę na jeszcze kilka miejsc, w których - inaczej niż w poprzednim tomie - autor nie wykazał zrozumienia dla odmiennych narodowości i kultur. W tekście używa się nazwy Cyganie (zamiast Romowie), zaś islam jako taki utożsamia się tu z fundamentalizmem muzułmańskim (s. 215). Autor jest niezwykle krytyczny wobec współczesności. Już w rozdziale o kulturze w pierwszej połowie XX w. pisze, że Kafkowska wizja świata okazała się dziś ponurą prawdą (s. 98). Jedna z ostatnich ilustracji, przedstawiająca wnętrze supermarketu została natomiast podpisana: "Aksamitna tyrania demokracji XX w. to koncentracja kapitału i kult konsumpcji. Dziś formą ekspresji jest kupowanie jako wyraz naszego istnienia, a hipermarkety to świątynie naszego kultu zakupów" (s. 234). Rzuca się tu także w oczy zdecydowany eurosceptycyzm autora, gdy pisze o władzach Unii, które "piętrzą trudności przed państwami kandydackimi i odkładają podjęcie decyzji". Ponadto stwierdza, że "przynależność do Unii oznacza konieczność poddania się jej przepisom, czyli częściową rezygnację z suwerenności. Jest to szczególnie trudne dla państw o wielowiekowej tradycji. Dlatego Norwegowie [można by tu spytać: czemu nie Grecy, którzy mają za sobą jeszcze dłuższe tradycje - M.G.] przed laty odrzucili w referendum projekt wstąpienia do niej. W krajach członkowskich dość popularna jest postawa eurosceptyczna, będąca wyrazem wątpliwości, czy Unia rzeczywiście spełni wszystkie oczekiwania" (s. 199). Sceptycyzm autora jest również widoczny we fragmencie poświęconym ruchowi feministycznemu. Najpierw pisze o przedstawicielach (zamiast: przedstawicielkach) tego ruchu, by następnie poddać w wątpliwość dyskryminację kobiet np. na rynku pracy, czy np. zjawisko feminizacji biedy we współczesnej Polsce (s. 234). Ogólnie rzecz biorąc trzeba stwierdzić, że trzeci tom omawianej serii w niedostatecznym stopniu informuje o współżyciu Polaków z innymi narodami i kulturami oraz o różnorodności współczesnego świata. Nie wydaje się przy tym, żeby fakt ten wynikał z przyjęcia zdecydowanie konserwatywnej, czy nacjonalistycznej perspektywy. Najwyraźniej ostatniemu tomowi z cyklu nie poświęcono już tyle uwagi, co częściom poprzednim, w których te zagadnienia opisano dużo lepiej i obszerniej.

VARIA
Mimo, że podręcznik został starannie przygotowany, można w nim znaleźć nieco drobnych błędów dydaktycznych, językowych i faktograficznych. Na s. 86 czytamy, że "Większości rolników nie mogła sobie pozwolić na zakup narzędzi...", na s. 174 natomiast, iż "paryska "Kultura" przewożono potajemnie do kraju". Pisanie o Kubie "położonej na karaibskiej wyspie niedaleko wybrzeży USA" jest niezręczne, jeśli wziąć pod uwagę, że nic poza Kubą się na tej wyspie nie znajduje (s. 183). Podobnie niezręczne jest stwierdzenie ze s. 198, że "Serbowie (...) odebrali Albańczykom autonomię, co przekształciło się w walki zbrojne". Stwierdzenie, że kadry naukowe w początkach niepodległej Polski wspierali przybysze "z Wielkopolski i dawnej Galicji" jest przejawem patriotyzmu lokalnego autora: w istocie stwierdzenie to wyolbrzymia udział Wielkopolan w zasilaniu kadr naukowych Kongresówki (s. 104). W tekście na s. 121 znalazła się informacja, że szczupłe siły polskie nie były w stanie przeciwstawić się agresji sowieckiej w 1939 r., zabrakło jednak wzmianki, że rozkazy polskiego dowództwa dopuszczały walkę przeciw Rosjanom jedynie w razie konieczności. Tak jak w poprzednim tomie serii, niektóre pytania są nazbyt retoryczne i pozostawiają zbyt mało miejsca dla inicjatywy ucznia (np. na s.162). W niektórych z kolei autor pyta o fakty, których zapomniał uprzednio podać (np. na s. 180 prosi o porównanie stalinizmu w Polsce ze stalinizmami w innych państwach, o których nie napisał prawie nic). W jednym miejscu, zapewne wskutek skrótu myślowego, informacja przekazywana czytelnikowi jest zupełnie niejasna. Na s. 181 czytamy: "W tym czasie [1956] do Polski przybyła delegacja radziecka na czele z Nikitą Chruszczowem. Podjęła ona decyzję o zakresie zmian w Polsce. Towarzyszyły [sic] temu przemieszczanie się wojsk radzieckich w kierunku Warszawy. Do interwencji jednak nie doszło". Chyba nietrafne jest stwierdzenie, że Orwell dał w Roku 1984 groteskowy obraz totalitaryzmu (s. 231).

Opracował Maciej Górny