HISTORIA

Klasa I

autor: Krystyna Starczewska

autor: Ewa Korulska, Tytus Izdebski

autor: Piotr Laskowski, Marta Ługowska

autor: Anna Dzierzgowska, Barbara Nartowska 

Tytuł: Świat Średniowieczny (nr dopuszczenia 29/00)

Wydawnictwo Szkolne PWN

Rok wydania 2000. Wydanie pierwsze

OPIS:

OPRACOWANIE DYDAKTYCZNE
Podręcznik "Świat średniowieczny" jest drugim w serii świat człowieka. Autorski program przygotowany przez nauczycieli I SLO w Warszawie łączy w jednym podręczniku materiał z zakresu historii, literatury, filozofii, religii i etyki oraz historii sztuki. Omawiana książka przeznaczona jest dla drugiego semestru pierwszej klasy gimnazjum. Książka ma przejrzysty układ graficzny. Często cytowane i trafnie dobrane teksty źródłowe wyróżniono inną czcionką. Z tekstu wyróżniono również informacje dodatkowe i ciekawostki. Ilustracje, choć niezbyt liczne, zostały wybrane bardzo starannie, a reprodukcje są dobre (chociaż czasem trochę za małe, jak w przypadku miniatur przedstawiających bitwę pod Legnicš na s. 119). Autorzy przygotowali także kilkanacie mapek. Autorzy wielokrotnie odsyłają czytelnika do innych partii tekstu, również tych dotyczących religii, literatury czy filozofii. Trudniejsze terminy są w tekście wytłumaczone, ponadto za na końcu podręcznika umieszczono słowniczek. Zarówno mapy, jak i ilustracje oraz teksty źródłowe są należycie opisane. Dodano do nich konieczne objaśnienia oraz pytania i polecenia dla uczniów. Autorzy dość często zadają pytania do tekstu wykładu. Z reguły są one przemyślane i zachęcają czytelnika do samodzielnego myślenia. Wiele pytań ma charakter otwarty, niektóre natomiast proponują odgrywanie wspólnie z nauczycielem poszczególnych scenek rodzajowych (np. ceremoniał przyjmowania posłów przez bizantyńskich cesarzy - s. 22 albo ceremonię hołdu lennego - s. 55). Całość została napisana dobrym, zrozumiałym językiem. Autorzy nie poprzestają na doborze faktów przeznaczonych do zapamiętania, lecz kładą nacisk na zrozumienie mechanizmów historii. We wstępie zwracają uwagę, że pamięciowe opanowanie całego zgromadzonego przez nich materiału nie byłoby celowe. W rozdziale początkowym, wyjaśniającym znaczenie terminu średniowiecze, piszą o umowności przyjmowanych przez historyków cezur chronologicznych (ss. 18-19). W podręczniku zadbano o powiązanie poszczególnych historycznych faktów. Przykładowo: na s. 21 pisze się o podbojach Justyniana. Autorzy dodają, że ich długofalowym efektem było osłabienie cesarstwa, a to z kolei znacznie ułatwiło arabskie podboje. Czytelnik znajdzie w tym miejscu również odsyłacz do rozdziału na temat powstania islamu. Wykład nie przeradza się w wyliczankę faktów. Autorzy potrafili wprowadzany materiał należycie wyjaśnić (dobry przykład to wyjaśnienie, dlaczego koronacja cesarska nie sprawiła Karolowi Wielkiemu przyjemności - s. 46). Zarówno w pytaniach, jak i w tekście starają się skłonić ucznia do podejmowania próby komparatystycznego ujęcia procesów historycznych zachodzących w różnych krajach (np. zjawisko feudalnego rozdrobnienia w średniowiecznej Europie - s. 83 albo narodziny średniowiecznego parlamentaryzmu - s. 125). Niekiedy autorzy porównują różne źródła, starając się skłonić uczniów do oceny wiarygodności poszczególnych relacji (np. na s. 91 porównano relacje o śmierci św. Stanisława autorstwa Galla Anonima i Wincentego Kadłubka). "Świat średniowieczny" jest książką bardzo obszerną. Biorąc pod uwagę, że jest to po "Świecie starożytnym" już drugi z kolei podręcznik do I klasy, trzeba stwierdzić, że nadaje się on dla uczniów ambitnych i szczególnie zdolnych, a więc nie dla wszystkich. Niektóre informacje omawiane w historycznej części podręcznika nie sąniezbędne (szczegółowe omówienie tych kwestii znajduje się w rubryce Faktografia). Sporą część tekstu poświęcono historii innych niż zachodnioeuropejska kultur (islamu, prawosławia, czy kultury żydowskiej).

FAKTOGRAFIA
Podręcznik nie ogranicza się do dziejów zachodnio i środkowoeuropejskiego średniowiecza. Sporo miejsca powięcono kulturze i historii islamu, prawosławia oraz dziejom Żydów. Około połowy tekstu dotyczy historii powszechnej. Autorzy dbają przy tym o ukazanie powiązań między poszczególnymi faktami w Polsce i na Zachodzie. Uczeń znajdzie tu informacje o prześladowaniach Żydów w Europie, o roli inkwizycji czy też o średniowiecznych herezjach. Fragment o kolonizacji zawiera informacje o udziale cudzoziemców, w pierwszym rzędzie Niemców w ruchu lokacyjnym (s. 112). Informacje o konflikcie polsko-krzyżackim nie ograniczają się do kwestii militarnych, lecz obejmują także gospodarczą i polityczną organizację państwa zakonnego (s. 115). Taki, klarowny i wyczerpujący sposób pisania jest zresztą charakterystyczny dla całego tekstu. Przykładowo, we wzmiance o przyłączeniu przez Kazimierza Wielkiego Rusi Halickiej znalazła się informacja o znaczeniu politycznym i kulturowym, jakie miało włączenie do Korony terenów zamieszkanych przez prawosławnych Rusinów oraz mniej liczne narodowości: Ormian i Tatarów (s. 133). Dobór materiału został dokonany tak, aby przybliżyć uczniom sposób życia oraz wyobrażenie o świecie człowieka średniowiecza. Osobny rozdział poświęcono życiu codziennemu, a w wielu miejscach znalazły się wzmianki o sytuacji kobiet (ss. 21, 31, 106, 307). Bardzo dobrze wprowadzono termin feudalizm, zwracając uwagę zarówno na kwestie kulturowe, jak i gospodarcze oraz charakteryzując położenie mieszczan i chłopów wobec systemu lennego. Podobnie, wyczerpująco i ciekawie scharakteryzowano wyprawy krzyżowe. Oryginalnym (i dobrym) pomysłem jest umieszczona na s. 169 tabelka średniowiecze epoką wynalazków, wymieniająca m. in. takie zdobycze epoki jak okulary, strzemiona czy druk, okoliczności ich wynalezienia i znaczenie dla życia codziennego. W ten sposób autorzy inteligentnie polemizują z jednostronnym, czarnym obrazem epoki. Pewne zastrzeżenia może budzić natomiast nadmiar wiadomości dotyczących historii powszechnej. Przykładowo, w rozdziale Nowe zjawiska w kulturze Europy XIII wieku obok paragrafów o inkwizycji czy uniwersytetach znalazł się również obszerny fragment poświęcony Wielkiej Karcie Swobód i zalążkom angielskiego parlamentaryzmu (ss. 121-126). Tymczasem parlamentaryzm angielski zostanie jeszcze raz omówiony w pierwszym podręczniku do następnej klasy, a świat średniowieczny zawiera informacje o przywilejach nadawanych szlachcie polskiej w XIV-XV w., które były analogiczne do zachodnioeuropejskich. Dla zilustrowania ogólnoeuropejskich mechanizmów dzielenia się przez królów władzą z częścią społeczeństwa wystarczyłby w zupełności przykład polski. Nauczyciel decydujący się na pracę z tym podręcznikiem powinien poważnie potraktować wyrażoną we wstępie opinię autorów, że nie cały zgromadzony tu materiał należy pamięciowo opanować. W sumie świat średniowieczny jest pod względem doboru i sposobu przedstawienia wiadomości historycznych bardzo udany. Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt, że autorzy nie pozostawiają faktów bez komentarza, lecz starają się maksymalnie wykorzystać wszystkie informacje zawarte zarówno w tekście, jak i w ilustracjach.

OBRAZ WSPÓLNOTY KULTUROWEJ, POLITYCZNEJ I SPOŁECZNEJ
Autorzy przykładają bardzo dużą wagę do przybliżenia czytelnikowi podstaw kultury nie tylko zachodnioeuropejskiej. Osobny rozdział poświęcono światowi arabskiemu. Uczeń znajdzie tu podstawowe, obiektywne informacje o historii i kulturze Arabów, a także o ich kulturowej wyższości nad średniowieczną Europą. Dla zilustrowania tego zjawiska posłużono się pomysłowym porównaniem ilości ksiąg przechowywanych w największych bibliotekach arabskich i zachodnioeuropejskich (ok. 200 tys. do ok. 300 woluminów). W części "W świecie idei" znalazł się także rozdział "Idee islamu". W rozdziale powięconym Bizancjum umieszczono informacje dotyczące prawosławia (bardzo dobrze wyjaśniono znaczenie ikony - s. 23). Osobny rozdział poświęcono dziejom Żydów. Uczeń znajdzie tu wyjaśnienie, co to jest Talmud oraz informacje o prześladowaniach Żydów w Europie. Dość obszernie informuje się tu także o losach Żydów na ziemiach polskich (s. 113 i 134). Autorzy wspominają zarówno o tolerancyjnej polityce polskich królów, jak i o niechętnym stosunku polskiego episkopatu do przybyszów. W rozdziale o wyprawach krzyżowych zauważają zarówno szczytne motywy uczestników krucjat, jak i ich okrucieństwo wobec muzułmanów i Żydów. Już w części książki powięconej państwu Franków autorzy zwracają uwagę na moralną stronę idei nawracania siłą (s. 45). W późniejszej partii podręcznika cytuje się traktat Pawła Włodkowica, a pytania i komentarz do tekstu przybliżają uczniom znaczenie tolerancji religijnej (s. 148). W tym samym miejscu opisano również doktrynę i losy Jana Husa, zwracając uwagę na problematyczność oceny, kto jest, a kto nie jest heretykiem. W części poświęconej historii ziem polskich autorzy informują, że Biskupin nie był osadą słowiańską, a miasto Calisia prawdopodobnie nie miało nic wspólnego z Kaliszem i być może nie leżało w Polsce (ss. 69-70). Bardzo dobrym pomysłem było uzupełnienie wiadomści o Jagiellonach uwagą o innej niż polska ocenie Władysława Jagiełły oraz Witolda przez historiografię litewską (s. 155). Omawiany podręcznik zawiera sporo wzmianek o sytuacji kobiet w średniowieczu. Na s. 307 informacje te zostały zebrane i podsumowane. Autorzy opisali typowe społeczne role kobiet, a także spektakularne wyjątki od reguł (dzieje Joanny d'Arc). "Świat średniowieczny" jest bardzo odległy od nacjonalistycznego sposobu przedstawiania historii. Autorzy zresztą stwierdzają wręcz, że w opisywanej przez nich epoce nie można jeszcze mówić o ukształtowanych narodach (s. 62). Fakty pokazywane są tu z różnych punktów widzenia, a bardzo wiele uwagi pświęca się inności: Arabom, Żydom, czy prawosławiu. Pod względem sposobu przedstawienia dziejów w ich wielostronności i niejednoznaczności jest to bez wątpienia podręcznik bardzo dobry.

VARIA
Przy generalnie bardzo wysokiej ocenie podręcznika trzeba zwrócić uwagę na, nieliczne na szczęście, błędy i niekonsekwencje w tekcie. Mimo, że w większości przypadków autorzy krytycznie traktują źródła pisane, w kilku miejscach powtarzają dość bezrefleksyjnie wiadomości zaczerpnięte z kronik. Na s. 70 w opisie państwa Polan przytoczono zapewnienia Galla Anonima, że obfitowało ono nie tylko w żywność, ale i w złoto i srebro. Uczniowie mieliby prawo zapytać o wielkopolskie złoża tych kruszców. Zamiast przytaczać tę informację można by zwrócić ich uwagę na konwencjonalność pewnych elementów kronikarskich opisów krain mlekiem i miodem płynących. W rozdziale opisującym system feudalny relacje seniora z wasalem przedstawiono bardzo idealistycznie, pisząc o powadze, z jaką traktowano przysięgę wasalną i o odrazie, którą ludzie średniowiecza okazywali krzywoprzysięzcom. Skądinąd wiadomo, że przypadków łamania tej przysięgi nie brakowało i nie zawsze musiało to pociągać za sobą społeczny ostracyzm. Wątpliwości budzi także sposób przedstawienia pierwszych przywilejów szlacheckich nadawanych przez władców polskich. Są one ukazane jedynie jako przejaw słabości władzy królewskiej, a pytanie do tekstu sugeruje, że dobro stanu szlacheckiego nie szło w parze z interesami całego społeczeństwa ("Zastanów się, jakie skutki miały nadane przez Jagiełłę przywileje dla władzy królewskiej, a jakie dla stanu szlacheckiego? Czy przywileje szlacheckie były korzystne dla całego społeczeństwa?" - s. 159). Trzeba zauważyć, że opisany w tym miejscu przywilej jedleńsko-krakowski, który stanowił, że władca nie może więzić szlachcica bez wyroku sądowego, nie zasługuje na tak surową ocenę. Sposób, w jaki potraktowano pierwsze polskie przywileje szlacheckie wyraźnie kontrastuje przy tym z oceną Wielkiej Karty Swobód, zawierającej w istocie podobne postanowienia i także nie odnoszącej się do całego społeczeństwa angielskiego. Na koniec warto jeszcze zauważyć, że autorzy piszą o Mieszku, synu Bolesława Śmiałego jako o postaci z całą pewnością istniejącej, podczas gdy Mieszko Zapomniany być może istniał, a być może był tylko wytworem wyobraźni kronikarza.

Opracował Maciej Górny