OPRACOWANIE DYDAKTYCZNE
Podręcznik jest nieco słabiej opracowany niż poprzednie tomy z serii Świat człowieka. Sposób selekcji i rozkład materiału nie zawsze jest zrozumiały, nie wszystkie informacje wydają się konieczne i potrzebne (więcej uwag na ten temat w rubrykach Faktografia i Varia). Mocną stroną podręcznika jest wykorzystanie wiadomości z różnych dziedzin humanistyki do ukształtowania wyobrażenia uczniów o omawianej epoce. W podręczniku często można znaleźć odsyłacze do innych rozdziałów, także wykraczających poza wiedzę historyczną. Pytania i polecenia do tekstu z reguły są dobrze pomyślane i skłaniają czytelnika do samodzielnego myślenia. Warto zwrócić uwagę zwłaszcza na mądre pytania w rozdziale o nazistowskich Niemczech (np. "Dlaczego reżimy totalitarne potrzebują wroga i rozpętują nienawiść"? ? s. 178). Historia Polski jest analizowana w kontekście zjawisk światowych, co pomaga wyrobić uczniom nieco szerszy pogląd na przeszłość.
Autorzy bardzo często używają tekstów źródłowych. Są one na ogół opatrzone pytaniami i poleceniami, nie zawsze jednak podano źródło cytatu. W ogóle zrezygnowano z podawania źródeł krótszych, nie wyróżnionych z tekstu cytatów, których autorzy używają bardzo często. Niekiedy zresztą autorzy wyraźnie nadużywają cytatów, podając w cudzysłowie informacje tak podstawowe i nie służące do głębszych refleksji, że lepiej (i zwięźlej) byłoby podać je w tekście wykładu (kilka takich przypadków opisano w rubryce Varia). Tym zaniedbaniom towarzyszy irytująca maniera polegająca na unikaniu nazwiska człowieka, którego opinie cytowane są w tekście. Zamiast tego autorzy używają form opisowych, cytując np. rosyjskiego myśliciela (s. 28), jednego z niemieckich myślicieli (s. 65), uczestnika powstania listopadowego i styczniowego (s. 74), rosyjskiego historyka (s. 88), czy też jednego z uczestników obrad w Paryżu (s. 128). Wydaje się, że obawa przed tym, że uczniowie poczują się zobowiązani do pamięciowego opanowania wszystkich nazwisk wymienionych w tekście, nie tłumaczy takiego postępowania. W niektórych przypadkach zresztą poznanie nazwisk cytowanych postaci byłoby dla czytelnika wskazane. W podręczniku podano polską transkrypcję zagranicznych nazw i nazwisk a na końcu umieszczono słowniczek terminów. Brakuje tu natomiast indeksu, który przydałby się ze względu na obszerność książki. Tekst jest napisany zrozumiałym językiem.
Opracowanie dydaktyczne podręcznika należy ocenić w sumie dobrze, chociaż trzeba zauważyć, że każdy kolejny tom z serii Świat człowieka sprawia wrażenie mniej starannie przygotowanego. Niemniej może to być dobra pomoc dla nauczyciela, umożliwiająca nie tylko przekazanie odpowiednio uporządkowanych faktów, ale i wytworzenie u ucznia wyobrażenia o opisywanych czasach. Poza wyjątkowymi (i opisanymi w innych rubrykach) przypadkami autorzy nie narzucają nazbyt natrętnie swego światopoglądu, lecz starają się skłonić ucznia do samodzielnych intelektualnych poszukiwań.
FAKTOGRAFIA
Podręcznik obejmuje dzieje świata i Polski w okresie ujętym w tytule. Pod względem zawartości faktograficznej jest bardzo obszerny; całość ma 471 stron w tym 208 przypada na część W świecie faktów, zaś kolejne 27 na część W świecie idei, także przydatną na lekcjach historii (dla porównania także przeznaczony na jeden semestr tom Świat średniowieczny ma 319 stron, w tym 169 w części W świecie faktów a 12 w części W świecie idei). Porównanie długości tego i poprzednich tomów może być mylące, bowiem Świat nowoczesny został wydrukowany mniejszą czcionką niż inne podręczniki z tej serii. Wobec bardzo dużej objętości książki istotną jej zaletą jest to, że na ogół wiadomości podawane są zrozumiale i wyczerpująco, a autorzy dbają o powiązanie faktów zachodzących w różnych miejscach i w różnym czasie. W kilku miejscach jednak sposób podawania informacji budzi wątpliwości. Na przykład historia wojen bałkańskich ogranicza się do jednej mapki z zaznaczonymi kierunkami działań wrogich armii (s. 104). Takie przedstawienie problemu ogranicza się praktycznie do stwierdzenia, że sytuacja na Bałkanach była skomplikowana. Podobnie potraktowano ekspansję Japonii w latach trzydziestych (mapka na s. 182). Z kolei niewątpliwie kluczowa dla XX wieku tematyka totalitaryzmu zajmuje chyba w podręczniku nazbyt wiele miejsca. W części faktograficznej znalazły się osobne rozdziały o faszyzmie włoskim i niemieckim oraz stalinizmie, przy tej ostatniej okazji autorzy wyjaśnili znaczenie terminu ?totalitaryzm? (s. 163). Kolejny rozdział Ideologie i systemy totalitarne znalazł się w części W świecie idei, natomiast w części W poszukiwaniu prawdy znalazł się rozdział Zniewolenie umysłów przez ideologie totalitarne a w części Jak żyć ? rozdział W imię partii..., socjalizmu..., narodu..., Führera.... omawiający po raz kolejny tę samą problematykę. Mimo, że za każdym razem zagadnienie totalitaryzmu podejmowane jest tu z nieco innej strony, wydaje się że można by z pożytkiem dla przejrzystości i zwartości podręcznika zrezygnować z części zawartych tu informacji.
W porównaniu z poprzednimi tomami serii nieco mniej miejsca poświęcono zagadnieniom historii gospodarczej i społecznej. Bardzo krótki rozdział o wielkim kryzysie (ss. 167-169) nie przedstawia przyczyn tego zjawiska. Lepiej opracowane są fragmenty poświęcone doli chłopów w II Rzeczypospolitej oraz wysiłkowi młodego państwa w celu przezwyciężenia podziału na Polskę A i B (ss. 143 i 195). Autorzy skupiają się na powstawaniu i rozwoju XIX i XX wiecznych ideologii. Poza wspomnianymi wyżej rozdziałami o totalitaryzmach znalazły się tu teksty poświęcone liberalizmowi, socjalizmowi, nacjonalizmowi i idei równouprawnienia kobiet a także syjonizmowi.
Czytelnik znajdzie w tym podręczniku informacje o niektórych mniejszościach zamieszkujących ziemie polskie zarówno przed, jak i po 1918r. Obszernie przedstawiono udział Żydów w powstaniu styczniowym, w jednym z późniejszych rozdziałów natomiast opisano proces tworzenia się narodu ukraińskiego i stosunki polsko-ukraińskie w Galicji. Mniej uwagi poświęcono innym mniejszościom: zostały one wymienione w paragrafie opisującym społeczeństwo II Rzeczypospolitej na s. 143, ponadto zaś wspomniano w tekście o zajęciu Wilna przez gen. Żeligowskiego będącym przyczyną złych stosunków polsko-litewskich (s. 139). Autorzy piszą zarówno o próbach osiągnięcia polsko-ukraińskiego kompromisu, jak i o pacyfikacji Galicji Wschodniej i o Berezie Kartuskiej. W okresie międzywojennym dostrzegają przejawy polskiego antysemityzmu, objaśniają takie zjawiska jak getto ławkowe, czy pogrom (ss. 190-191). Nie ma natomiast w tekście informacji o wkładzie mniejszości w życie kulturalne i naukowe Rzeczypospolitej. W efekcie obraz współżycia Polaków i przedstawicieli mniejszości narodowych koncentruje się raczej na problemach i konfliktach niż na osiągnięciach i współpracy. Z drugiej jednak strony autorzy nie próbują upiększać historii stosunków Polaków z innymi narodami.
Świat nowoczesny jest ambitnym i bardzo obszernym, ale dość dobrze opracowanym i przemyślanym podręcznikiem. Może być dobrą pomocą w nauczaniu historii, chociaż zapewne nie dla każdego ucznia, jest to bowiem dość wymagająca książka. Warto spróbować użyć jej np. w pracy z uczniami uczestniczącymi w kółku historycznym. Ponadto trzeba przypomnieć, że seria Świat człowieka przeznaczona jest do nauczania wszystkich przedmiotów humanistycznych, a więc wymaga porozumienia między nauczycielem historii a pozostałymi humanistami.
OBRAZ WSPÓLNOTY SPOŁECZNEJ, RELIGIJNEJ, KULTUROWEJ
Autorzy kontynuują prowadzony już w poprzednich tomach serii temat praw człowieka i wartości liberalnych. Specyfiką części opisującej wiek XX jest bardzo obszerna charakterystyka totalitarnych nurtów politycznych, które - jak autorzy zaznaczają już we wstępie do omawianego tomu - "skierowane są przeciw tradycyjnym wartościom, na których opierała się dotychczas cywilizacja i kultura Zachodu" (s. 15). Dobrze i wyczerpująco opisano faszyzm włoski, nazizm i stalinizm, starając się przy tym objaśnić sposób i przyczyny sukcesu skrajnych ideologii (przykładowo na s. 173 fragment przemówienia Hitlera jest ilustracją pojęcia "demagogia"). We wcześniejszych partiach tekstu wyjaśniono zarówno podstawy ideologii nacjonalistycznej (s. 59), jak i jej wpływ na niemieckie (ss. 59-60) i polskie społeczeństwo.
Dość dokładnie omówiono poglądy Romana Dmowskiego (ss. 71-74). Autorzy przeciwstawiają mu opisane w tym samym rozdziale idee polskiego socjalizmu oraz postać Józefa Piłsudskiego. Bardzo wysoko oceniają plany federacyjne tego ostatniego (przy okazji zadaje się tu pytanie o aktualność tego rodzaju koncepcji - s. 136). Niestety, w niektórych miejscach idą w pochwałach marszałka i potępieniu Romana Dmowskiego zbyt daleko i wydają się w swoich ocenach nieobiektywni. Przykładowo: omówienie tez Myśli nowoczesnego Polaka zakończono pytaniami do czytelnika. Uczniów prosi się tu np. o wskazanie błędu w rozumowaniu Dmowskiego a także pyta: "Jakie niebezpieczeństwa wiążą się z taką ideologią Dla jakiego typu działań może się ona stać łatwym usprawiedliwieniem"? (s. 73). Mimo całej sympatii dla światopoglądu autorów wypada zauważyć, że tendencyjność i natrętny dydaktyzm tych pytań i poleceń wyraźnie kontrastuje z wysokim poziomem całego podręcznika. Podobne zastrzeżenia budzi sposób przedstawienia bratobójczych walk pomiędzy endekami a socjalistami w 1905 r. (ss. 94-95). Można odnieść wrażenie, że chodziło tu o jednostronne agresywne działanie kolaborujących z Rosjanami nacjonalistów, a nie o starcie dwóch stron. W rozdziale o morderstwie prezydenta Narutowicza autorzy obarczają całkowitą winą za zamach endeków, zapominają natomiast dodać, że Eligiusz Niewiadomski był niezrównoważony psychicznie. W efekcie czytelnik może mieć wrażenie, że narodowa demokracja to organizacja przestępcza. Brak obiektywizmu trzeba także wytknąć autorom we fragmentach tekstu poświęconych Piłsudskiemu. Pozytywnie oceniono tu nie tylko jego działalność w PPS i plany federacyjne, ale nawet w rozdziale opisującym zamach majowy usprawiedliwiono naruszenie demokratycznych struktur państwa (s. 185). Autorzy widzą okoliczności łagodzące ocenę Piłsudskiego m. in. tym, że zgodnie z jego planami zamach miał być bezkrwawy (s. 185). Natomiast jego kontrowersyjną postawę wobec parlamentaryzmu tłumaczy się na s. 188 efektami choroby nowotworowej! Kolejnym wyjaśnieniem radykalnego kroku marszałka jest bardzo surowa ocena rządów Chjeno-Piasta. Wcześniejsze wycofanie się Piłsudskiego z życia politycznego wynikało, zdaniem autorów, z tego, że "Piłsudski zdawał sobie sprawę, że oto po władzę sięgnęli ludzie, na których ciążyła odpowiedzialność za śmierć pierwszego prezydenta, którzy budowali swą siłę na budzeniu nienawiści między narodami Rzeczypospolitej i którzy nie szczędzili sił, by pomniejszyć rolę marszałka w odzyskaniu niepodległości" (s. 147). Mimo, że postaci Piłsudskiego poświęcono tu sporo uwagi, autorzy nie wspominają o jego udziale w terrorystycznych akcjach Organizacji Spiskowo-Bojowej. W rezultacie zatem w omawianym podręczniku znajdziemy bardzo jednostronny, wyidealizowany obraz Marszałka. Nie wykorzystano tu także szansy, by przy okazji sanacji wyjaśnić uczniom istotę rządów autorytarnych.
Autorzy sporo uwagi poświęcają losom Żydów zamieszkujących ziemie polskie. Wysoko oceniają patriotyczną postawę Żydów popierających powstanie styczniowe (ss. 30-31 i 39-40). We fragmencie poświęconym ideologii nacjonalistycznej zaznaczono, że często wiązała się ona z antysemityzmem i rasizmem (s. 59). W okresie późniejszym temat ten jest mniej eksponowany. Na s. 63 autorzy reprodukują akcję fabryki włókienniczej S. Rosenblatta w Łodzi, ale ani w tekście, ani w zamieszczonym tam cytacie z Ziemi obiecanej nie pojawia się wzmianka o udziale Żydów w tworzeniu kapitalizmu w Polsce. Na s. 130 krótko wyjaśniono, co oznacza pojęcie syjonizm. Autorzy krytycznie oceniają zarówno politykę II Rzeczypospolitej wobec mniejszości żydowskiej (s. 148) jak i nacjonalistyczne ekscesy, wprowadzanie getta ławkowego i pogromy w okresie międzywojennym (ss. 190-191). Dość obszernie także informuje się tu o prześladowaniach Żydów w III Rzeszy. W części W świecie emocji znalazły się obszerne fragmenty Mendla Gdańskiego, które pozwalają skłonić ucznia do refleksji nad kwestią ksenofobii, postawy sprzeciwu wobec zła i przemocy oraz prawa polskich Żydów do traktowania Polski jak ojczyzny (ss. 302-305).
Drugą spośród mniejszości, której poświęcono nieco więcej uwagi są Ukraińcy. Autorzy krytycznie oceniają politykę polską wobec Ukraińców zarówno w Galicji, jak i w niepodległym państwie. Bardzo ciepło wypowiadają się o planach federacyjnych wobec Ukrainy i żałują, że nie zostały one zrealizowane (ss. 141-142). Inne mniejszości zamieszkujące ziemie polskie są w tekście wzmiankowane incydentalnie, co wydaje się niedopatrzeniem wobec znaczenia np. stosunków polsko-niemieckich.
Tak, jak i w innych podręcznikach serii autorzy dostrzegają kwestię kobiecą w historii. W Świecie nowoczesnym znalazł się rozdział Idea równouprawnienia kobiet, z którego można się dowiedzieć o walce sufrażystek o prawa polityczne, a także o XIX i XX wiecznych "typach" kobiecości, wykształceniu kobiet i wpływie, jaki na ich los miała I wojna światowa. Autorzy zadbali o dobranie odpowiednich cytatów (Orzeszkowa) i postaci (Skłodowska-Curie), na których przykładzie można ukazać problemy emancypacji kobiet na ziemiach polskich (s. 227).
W sumie omawiany podręcznik kreuje obraz Polski międzywojennej jako zmarnowanej szansy na porozumienie między sąsiadującymi ludami. Zarówno w tekście, jak i w większym jeszcze stopniu w pytaniach i poleceniach autorzy starają się propagować postawę otwartości i tolerancji wobec inności kulturowej czy etnicznej. Niemniej niekiedy - szczególnie we fragmentach poświęconych Józefowi Piłsudskiemu oraz narodowej demokracji i jej liderowi - ich dydaktyzm jest mało subtelny i może skłonić myślącego i poszukującego ucznia (a dla takich podręcznik jest przeznaczony) raczej do odrzucenia propagowanego w ten sposób światopoglądu, niż do podzielenia stanowiska autorów.
VARIA
W omawianym podręczniku znaleźć można niekiedy informacje błędne i niekompletne. Autorzy tłumaczą na s. 31, że asymilacja nie oznaczała "wyrzeczenia się własnej tożsamości i religii, a jedynie stopniowe zbliżanie się do Polaków i nawiązywanie z nimi dialogu". Trzeba zauważyć, że dialog jest z założenia dwustronny, podczas gdy asymilacja jest procesem przystosowywania się jednej strony do systemu wartości i kultury drugiej. Na s. 91 autorzy piszą o rosyjskiej socjaldemokracji pod koniec XIX w. jako o ruchu - w odróżnieniu od kadetów - masowym. Zabrakło tu rozróżnienia zakładanego przez socjaldemokratów pola politycznego oddziaływania i ich faktycznej popularności w społeczeństwie rosyjskim. Z kolei autorzy źle tłumaczą plan margrabiego Wielopolskiego, który miał udaremnić powstanie w 1863 r. Wbrew temu, co piszą, (s. 37) to nie Wielopolski wymyślił brankę, lecz jedynie wyznaczył jej termin i zmienił zasady tak, że Rosjanie mogli - korzystając z imiennych list podejrzanych o działalność spiskową - powołać nie losowo wybranych Polaków, ale tych, którzy stanowili zagrożenie dla Rosji.
Za niewystarczające należy uznać informacje o okolicznościach wybuchu wojny prusko-francuskiej (s. 55), podobnie jak podpisy pod ilustracjami na ss. 110, 118 i 138. Na s. 206 w opisie hitlerowskiej polityki wobec Czechosłowacji nie ma wzmianki o utworzeniu Protektoratu Czech i Moraw. Z kolei na s. 107 autorzy piszą, że arcyksiąże Franciszek Ferdynand został zastrzelony przez "studenta nacjonalistę", zapomnieli jednak dodać, kto to był i - co ważniejsze - że był nacjonalistą serbskim, a nie np. tureckim.
Niektóre informacje i cytaty zostały użyte w tekście bez potrzeby. Na s. 141 w ramce można przeczytać, że w międzywojennej Polsce rozwijała się kultura, nie podano tam jednak żadnych konkretów. Zważywszy, że literatura a także historia sztuki zostały omówione w dalszych partiach podręcznika więcej pożytku przyniosłoby umieszczenie w części historycznej odsyłaczy do potrzebnych informacji. Niekiedy - tak jak w poprzednim tomie tej serii - autorzy używają cytatu dla przekazania najprostszych informacji. Na przykład na s. 90 w taki sposób tłumaczy się czytelnikowi pochodzenie nazwy "bolszewicy", a na s. 169 informacja, że wielki kryzys miał również skutki psychologiczne, została poparta autorytetem Normana Daviesa, mimo że nie jest to teza ani oryginalna, ani kontrowersyjna. Przykładów podobnego nadużywania cytatów można znaleźć w książce dużo więcej, zaś najczęściej przywoływanym autorem jest właśnie Davies.
W rozdziale opisującym historię USA w drugiej połowie XIX w. (ss. 43-52) nazbyt chyba często autorzy korzystają z fragmentów literatury pięknej. Ilustracją konfliktu północy z południem są tu cytaty z Przeminęło z wiatrem, zaś losów Indian - Winnetou Karola Maya. Nie są to najwartościowsze źródła historyczne. Autorzy zresztą poza wspomnianym rozdziałem niemal nie używają beletrystyki w części historycznej podręcznika (z wyjątkiem dobrze wybranego fragmentu Ziemi obiecanej na s. 63).
Na koniec wypada wspomnieć o pojawiających się tu i ówdzie niedoskonałościach stylistycznych. Przykładowo na s. 162 czytamy, że "Szatańska idea kolektywizacji zbierała krwawe żniwo", zaś na s. 174, że Hitler planował podporządkowanie Niemiec "swemu zrodzonemu z obłędu celowi - panowaniu rasy aryjskiej nad światem". W książce zdarzają się literówki i błędy gramatyczne oraz pomyłki wynikające z niedopracowania. Przykładowo na s. 139 pisze się o konstytucji marcowej, która została uchwalona w przeddzień zawarcia pokoju z Rosją Radziecką, nie podano jednak daty tego drugiego wydarzenia.
Opracował Maciej Górny