HISTORIA

Klasa: 3

Włodzimierz Mędrzecki

Robert Szuchta

 

U źródeł współczesności. Dzieje nowożytne i najnowsze

 

(nr dopuszczenia 5/01)

WSiP S. A., Warszawa

wydanie pierwsze, 2001

OPIS:

OPRACOWANIE DYDAKTYCZNE
Podręcznik Włodzimierza Mędrzeckiego i Roberta Szuchty obejmuje okres od połowy XIX w. do czasów najnowszych (ostatnie informacje dotyczą wydarzeń z 2000 r.). Materiał podzielono na pięć części, od 3 do 10 rozdziałów każda. Poszczególnym zagadnieniom poświęcono wyróżnione w rozdziałach punkty. Wykład został uzupełniony nie nazbyt licznymi, ale starannie dobranymi ilustracjami oraz tekstami źródłowymi. Jedne i drugie opatrzono pytaniami do czytelnika, przy czym pytania do tekstów źródłowych sformułowane zostały dość tradycyjnie (autorzy pytają o rodzaj źródła oraz sprawdzają rozumienie tekstu), natomiast pytania do ilustracji są niejednokrotnie bardzo pomysłowe. Autorzy proszą na przykład o ocenę, czy reprodukowane w podręczniku zdjęcie jest pozowane (s. 100); w innym miejscu na podstawie fotografii robotników z prymitywnymi narzędziami pytają o technologię budowy Kanału Białomorskiego oraz proszą o porównanie jej z technikami, jakich używano podczas omawianej wcześniej budowy Kanału Panamskiego (s. 136). Zarówno w tekście, jak i w specjalnych, wyraźnie wyróżnionych z wykładu ramkach, wyjaśniono trudniejsze pojęcia oraz ciekawe zjawiska (np. organizacja produkcji taśmowej w fabryce - s. 22 oraz różnica między datami starego i nowego stylu - s. 98). Podręcznik urozmaicają wykresy i tabele a także dobrze przygotowane mapki.
Na podkreślenie zasługuje fakt, że podręcznik Włodzimierza Mędrzeckiego i Roberta Szuchty został bardzo starannie przygotowany i wydany. W całym tekście popełniono jedynie kilka błędów. Przy cudzoziemskich nazwiskach podano polską wymowę, zaś na końcu umieszczono obszerny indeks, obejmujący zarówno postacie oraz wydarzenia, jak i ważniejsze pojęcia pojawiające się w toku wykładu. Książka zawiera także wykaz źródeł reprodukowanych ilustracji. W poleceniach poprzedzających rozdziały autorzy często odsyłają czytelnika do tych miejsc podręcznika, w których odnaleźć może wstępne lub dodatkowe informacje. Od czasu do czasu uczniowie są proszeni o sprawdzenie pewnych faktów w podręczniku do klasy poprzedniej.
Pamiętając o wszystkich udogodnieniach ułatwiających korzystanie z podręcznika, należy jednak zauważyć, że autorzy nie podjęli próby takiego formułowania tekstu, by był on bardziej zrozumiały dla gimnazjalistów. Język używany w omawianej pracy mógłby być z powodzeniem stosowany w podręczniku licealnym. Stąd można przypuszczać, że uczniowie, którzy nie przykładali się do nauki przedmiotu w poprzednich latach mogą mieć problemy z nadrabianiem zaległości. Pomimo, że styl podręcznika nie jest najłatwiejszy, autorzy dołożyli starań, aby informacje w nim zawarte były przedstawione wyczerpująco. W tekście znaleźć można wyjaśnienie pojęć takich jak cztero- (s. 37) i pięcioprzymiotnikowe wybory (s. 125), czy też informację o różnicy w sposobie działalności ugrupowań politycznych I połowy XIX w. i czasów późniejszych (s. 40). Bardzo dobrze wytłumaczony został mechanizm wielkiego kryzysu (ss. 130-132). Na przykładzie trafnie dobranego tekstu źródłowego tłumaczy się uczniom na czym polegała praca cenzora (s. 391).
Nauczyciel decydujący się na pracę z tym podręcznikiem powinien zdawać sobie sprawę, że jest on nie tylko bardzo obszerny (ponad 400 s.), ale również w większym stopniu niż inne obecne na rynku pozycje opiera się na tekście wykładu, a więc jest dość tradycyjny (i wymagający) w sposobie przekazywania wiedzy. Daje przy tym możliwość wyboru tych partii materiału, które nauczyciel uzna za ważne. Czytelnik nie znajdzie tu zbyt wiele propozycji tematów czy pytań pobudzających do bardziej ogólnych refleksji historycznych. Większość pytań do tekstu dotyczy utrwalania i przypominania materiału. Opierając się na tym podręczniku nauczyciel winien samodzielnie przygotować tematy debat czy prac przekrojowych.
Podręcznik, zgodnie z wyrażoną we wstępie intencją autorów, stanowi próbę obiektywnego wykładu historii, pozbawionego wyraźnych ocen i nie narzucającego uczniowi jakiejkolwiek jednej interpretacji. Może być bardzo użyteczną pomocą dla nauczyciela, wymaga jednak odeń samodzielności w wyborze najważniejszych zagadnień oraz formułowaniu tematów mających skłonić uczniów do dyskusji na tematy historyczne.

FAKTOGRAFIA
Na ponad czterystu stronach autorzy podręcznika obszernie i wyczerpująco opisują dzieje powszechne i dzieje Polski od połowy XIX w. do lat dziewięćdziesiątych XX w. Historia Polski zajmuje mniej więcej połowę wykładu. Od pierwszych stron bardzo wiele uwagi poświęcono ekonomicznym i społecznym procesom zachodzącym w Europie. Podręcznik konsekwentnie informuje o dziejach Żydów na ziemiach polskich, o ukraińskim ruchu narodowym a także o walce o prawa wyborcze dla kobiet i o rozwoju ruchu feministycznego. Czytelnik znajdzie tu informacje o sztuce i kulturze, przemianach na wsi i w mieście, losach narodowości zamieszkujących terytorium II Rzeczypospolitej. Obszerne podrozdziały poświęcono Holocaustowi a także zmianom ludnościowym po II wojnie. Brak informacji o pogromie kieleckim, choć samo zjawisko pogromu antyżydowskiego zostało omówione w rozdziale opisującym okres międzywojenny. Tam też znalazło się obszerne omówienie zjawiska antysemityzmu w Polsce, zawierające wyjaśnienie pojęć "getto ławkowe", czy "numerus clausus" (s. 188). Podręcznik zawiera informacje na temat polsko-ukraińskiego konfliktu na Wołyniu w 1943 r. oraz akcji "Wisła", wspomina także o powstaniu w getcie warszawskim.
W części poświęconej dziejom powszechnym autorzy zwrócili uwagę na rozwój totalitaryzmów w okresie międzywojennym, zarówno we Włoszech i w Niemczech, jak i w Związku Radzieckim. Podręcznik zawiera informacje o głodzie na Ukrainie oraz o systemie łagrów. Osobny paragraf dotyczy ukarania niemieckich i japońskich zbrodniarzy wojennych oraz demokratyzacji Niemiec i Japonii.
Należy podkreślić, że podręcznik Włodzimierza Mędrzeckiego i Roberta Szuchty w dużym stopniu uwzględnia dzieje powojenne, historię PRL oraz wydarzenia w Polsce i świecie po 1989 r. Omówione tu zostały takie zjawiska kulturowe jak oddziaływanie radia (s. 176) czy telewizji (s. 335). Autorzy starają się także przybliżyć uczniom codzienność opisywanych czasów. Służą temu fragmenty dotyczące poziomu życia czy przemian społecznych w poszczególnych okresach. Autorzy obszernie opisują ideologię nowoczesnych partii politycznych na ziemiach polskich, jako tekst źródłowy podają natomiast odpowiednio wybrane fragmenty Szkicu Programu PPS z 1892 i Programu Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego z 1903 (ss. 74-75).

OBRAZ WSPÓLNOTY SPOŁECZNEJ, RELIGIJNEJ, KULTUROWEJ
Autorzy poświęcili sporo miejsca na opis kwestii narodowościowych i społecznych na ziemiach polskich i w Europie. Jeden z pierwszych podrozdziałów opisuje rozwój ruchów narodowych w drugiej połowie XIX w. ze szczególnym uwzględnieniem Ukraińców i Żydów (tu podano także definicję pojęcia antysemityzm oraz syjonizm - ss. 38-39). Również od pierwszych stron pisze się o walce o prawa wyborcze dla kobiet (s. 37). Bardzo dobrze wprowadzono pojęcie "nacjonalizm" (s. 43). Autorzy zwrócili uwagę na konflikt tej ideologii z racjami moralnymi oraz - z drugiej strony - na funkcję obronną pełnioną przez nacjonalizm narodów pozbawionych własnego państwa.
Pewne wątpliwości może budzić sposób opisu powstania styczniowego. Autorzy poniechali analizy rywalizujących ugrupowań politycznych w obozie powstańczym. Brak w podręczniku wzmianki o Stefanie Bobrowskim i okolicznościach jego śmierci, a więc także o konflikcie "czerwonych" i "białych". Powstanie zostało przedstawione jako zryw ogólnonarodowy, obejmujący wszystkie klasy polskiego społeczeństwa. W innym miejscu pada natomiast stwierdzenie, że "także do powstania styczniowego znaczna część chłopów odniosła się obojętnie" (s. 69). Autorzy zapomnieli przy tym o udziale np. litewskich chłopów ze Żmudzi (jedyne miejsce, gdzie chłopstwo masowo poparło powstanie), piszą natomiast, że "do walki stanęła ludność polska żyjąca na wschód od Bugu - na Litwie i Białorusi" (s. 62).
Bardzo dużo miejsca poświęcono w omawianym podręczniku sytuacji mniejszości narodowych na terenie II Rzeczypospolitej (s. 181-189). Tekst uzupełniono dokładną mapką rozmieszczenia ludności poszczególnych narodowości (s. 183). Autorzy umieścili tu informacje o inicjatywach społecznych, gospodarczych i kulturalnych mniejszości (także mniej licznych, takich jak Romowie, Tatarzy czy Ormianie). Ich stosunki z władzami polskimi ocenione zostały krytycznie, z uwzględnieniem racji obu stron oraz warunków obiektywnych nie sprzyjających wzajemnej współpracy. W tej partii tekstu znajduje się również fragment poświęcony antysemityzmowi w Polsce. Trzeba jednak zauważyć, że brak w podręczniku informacji dotyczących wkładu mniejszości narodowych w kulturę Rzeczypospolitej. W zestawieniu z rzetelnymi wiadomościami o społecznym i politycznym stanie narodowości niepolskich oraz ich konfliktach z polskimi władzami, brak przejawów pozytywnego współżycia między narodami może prowadzić do przedstawienia czarniejszego niż w rzeczywistości obrazu sytuacji narodowościowej Rzeczypospolitej.
Autorzy bardzo obszernie scharakteryzowali narodziny faszyzmu i stalinizmu. W wyróżnionych z tekstu ramkach wyjaśnione zostały terminy: "ideologia", "indoktrynacja", "faszyzm" czy "totalitarny". Dwa rozdziały poświęcone ideologiom totalitarnym są również właściwie jedynym miejscem, w którym pytania i polecenia stawiane uczniom wykraczają poza powtórzenie i utrwalenie materiału. Na s. 146 autorzy pytają czytelnika czy rasizm i antysemityzm są zjawiskami należącymi wyłącznie do przeszłości i proszą o ich ocenę. Z kolei pytanie na s. 151 dotyczy zasadności i sposobu użycia terminu "totalitaryzm" w opisie państw faszystowskich i komunistycznych.
Obszerny podrozdział pod tytułem "Holocaust znaczy zagłada" opisuje nie tylko losy europejskich Żydów, ale także Romów. Autorzy wyczerpująco informują o metodach hitlerowców oraz o skali dokonanej zbrodni. W tekście opisany został stosunek Polaków do Holocaustu, przy czym można tu znaleźć zarówno wiadomości o działalności "Żegoty" czy o medalu "Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata", jak i o przypadkach szmalcownictwa. Do tekstu (na s. 246) dołączono mapkę Europy z zaznaczonymi obozami koncentracyjnymi i większymi gettami (podobna mapka Generalnego Gubernatorstwa znajduje się na s. 236). Fragment poświęcony Zagładzie zamyka tabela przedstawiająca straty ludności żydowskiej w poszczególnych państwach europejskich w liczbach bezwzględnych i procentowo (s. 247).
W części dotyczącej II wojny światowej oraz końca lat czterdziestych autorzy opisali przebieg konfliktu polsko-ukraińskiego. Przedstawiono tu racje obu stron, wspomniano także o polskim odwecie za masakry na Wołyniu (s. 251) oraz o akcji "Wisła". Autorzy stwierdzają, że celem akcji była nie tylko likwidacja UPA, ale również przesiedlenie ludności cywilnej. Wspominają także o wysiedleniach ludności niemieckiej, zaś odpowiedni podrozdział uzupełniony został mapką, przedstawiającą powojenne migracje zarówno do jak i z Polski.
W części poświęconej PRL znalazła się uwaga o użyciu przez część PZPR frazeologii antysemickiej w walce o władzę (s. 363). Również przy omawianiu wydarzeń marca 1968 r. wspomniano o antysemickim charakterze ówczesnej kampanii propagandowej (ss. 370-371). Sporo miejsca zarezerwowano dla kształtowania się i osiągnięć opozycji demokratycznej. W wykładzie dotyczącym czasów najnowszych autorzy charakteryzują konflikty etniczne w Europie po 1989 r. a także pozytywnie oceniają dorobek polskiej transformacji ustrojowej (s. 408).
Podręcznik Mędrzeckiego i Szuchty poświęca dużo uwagi kwestiom narodowościowym, stosunkom Polaków z innymi narodami, problemom kulturowym i społecznym. Autorzy (z powodzeniem) starają się zachowywać bezstronność. Podręcznik można zalecić jako obiektywne i obszerne źródło wiedzy historycznej.

VARIA
Podręcznik przygotowany został bardzo starannie. Niemniej należy zwrócić uwagę na kilka niedociągnięć, błędów i lapsusów językowych, które znalazły się w tekście. Towarzystwo robotnicze, którego członkowie widoczni są na zdjęciu na s. 31 nosiło nazwę "Przyszłość", a nie "Przeszłość". W opisie politycznych orientacji polskich socjalistów w okresie rewolucji 1905 r. pewnym uproszczeniem jest umieszczenie działaczy SDKPiL oraz lewicy PPS w jednym obozie dążącym do podporządkowania wystąpień polskich robotników ogólnorosyjskiemu ruchowi rewolucyjnemu (i przeciwstawienie ich pozostałym działaczom PPS, przyszłej Frakcji Rewolucyjnej). Pomiędzy dwoma pierwszymi grupami istniały poważne spory właśnie w kwestii stopnia uzależnienia sprawy polskiej od walki rosyjskich robotników. Z kolei Stanisław Wojciechowski nie był, jak to można przeczytać na s. 195 członkiem PSL "Piast". Nie do końca ścisłe jest stwierdzenie, że Serbia odrzuciła ultimatum austro-węgierskie z lipca 1914 (s. 89). W istocie rząd serbski zgodził się niemal na wszystkie żądania, co i tak nie powstrzymało monarchii habsburskiej od wypowiedzenia wojny Serbii. Dyskusyjne jest także stwierdzenie, że w Galicji polskie życie polityczne mogło się "w miarę swobodnie" rozwijać (s. 85). Można by dodać, że pod pewnymi względami mogło się ono rozwijać swobodniej niż w niepodległej II Rzeczypospolitej, nie wspominając o czasach PRL. Stylistyczną niezręcznością jest fragment paragrafu poświęconego sytuacji wewnętrznej państw uczestniczących w I wojnie światowej (s. 97). Głód pojawił się w Europie nie pomimo tego, że "we wszystkich europejskich krajach uczestniczących w wojnie władze zmuszone były racjonować żywność". To braki w zaopatrzeniu wymusiły wprowadzenie racjonowania. Na s. 124 autorzy nie podali nazwy filmu, którego kadr reprodukują, zaś polecenie do ilustracji na s. 168 najwyraźniej rozmija się z intencjami autorów. Uczeń ma porównać, korzystając z literatury fachowej dane techniczne samolotu P-37 "Łoś" z podobnymi maszynami produkcji niemieckiej i wyciągnąć z tego wnioski co do nowoczesności sprzętu, którym dysponowało wojsko polskie. Z porównania takiego wyciągnąć należałoby wniosek, że Polacy byli wyposażeni w nowoczesny i skuteczny sprzęt, takim bowiem był "Łoś", podczas gdy w rzeczywistości zarówno w lotnictwie, jak i w innych formacjach dysponowano w większości bronią przestarzałą, a poszczególne nowoczesne konstrukcje raczej potwierdzają tę regułę. Wreszcie należy zwrócić uwagę na niejasność niektórych danych liczbowych, podawanych przez autorów. Na przykład na s. 67 wykres obrazujący wzrost liczby ludności ziem polskich w okresie 1820-1910 obejmuje następujące tereny: Królestwo Polskie, Galicję, zabór pruski i Górny Śląsk. Ponieważ w okresie, którego wykres dotyczy, państwo polskie nie istniało, trudno orzec jakimi względami kierowali się autorzy umieszczając tereny należące do przedrozbiorowej Rzeczypospolitej razem z Górnym Śląskiem. Jeśli wyznacznikiem polskości tych ziem miał być przeważający procent ludności polskiej, to należałoby uściślić, czy wykres dotyczy całej Galicji, czy też jedynie zachodniej jej części, zamieszkanej przez większość polską. Niepewność co do tego, czy autorzy zawarli w danych liczbowych również ludność wschodniogalicyjską jest przeszkodą w skutecznym wykorzystaniu wykresu, wiadomo bowiem, że uwzględniony przez autorów współczynnik gęstości zaludnienia zmieni się w zależności od tego, czy do względnie przeludnionej Galicji zachodniej, czy gęsto zaludnionego Górnego Śląska dodamy czy też odejmiemy rozległe tereny wschodniej Galicji.

Opracował Maciej Górny