Autor: Jerzy Pilikowski


HISTORIA, klasa I





Tytuł: Pamiętać i rozumieć. Od starożytności do początków XVII w.


Wydawnictwo: Zielona Sowa


Wydanie: brak informacji


OPIS:

OPRACOWANIE DYDAKTYCZNE:

Podręcznik napisany jest językiem niezmiernie komunikatywnym i zrozumiałym dla dzieci. Każdy rozdział zakończony jest słowniczkiem, zawiera propozycje lektur, pytania i ćwiczenia. Do wykładu dodano mapki oraz „taśmę chronologiczną” omawianego okresu. Na żółtym tle wydrukowano tekst rozszerzający wykład. Kolorem wyróżniono także liczne teksty źródłowe. Podręcznik zawiera ponadto drzewa genealogiczne oraz liczne schematy, ilustracje i szkice ułatwiające zrozumienie i porównanie pewnych wydarzeń.


FAKTOGRAFIA:

Podręcznik „Pamiętać i Zrozumieć” rozpoczyna wykład historyczny od czasów najdawniejszych. Punktem wyjścia jest rewolucja neolityczna. Następnie poznajemy wspólnoty starożytne: Egipt, Mezopotamia, Izrael wreszcie starożytną Grecję i Rzym. Tym dwóm wspólnotom autor poświęca najwięcej czasu i miejsca skupiając się nie tylko na historii politycznej, ale również kulturze i gospodarce.

Wydarzeniem, które łączy epokę starożytności i średniowiecza są narodziny rozwój chrześcijaństwa i Kościoła. Państwem związanym z istnieniem Kościoła jest państwo Franków. Pilikowski przedstawia następstwa przyjęcia chrztu przez Chlodwiga, podkreśla rolę Kościoła. Wydarzeniem jednak najistotniejszym jest odnowienie cesarstwa przez Karola Wielkiego i jego idea uniwersalizmu (samo słowo jednak się nie pojawia w tekście). Po rozpadzie cesarstwa Karola Wielkiego idea zostaje kontynuowana przez Ottona I, który również zostaje koronowany na cesarza. Związki cesarstwa z Kościołem a przez to z papiestwem prowadziły często do konfliktów. Walka o dominację zostaje pokazana przez spór Grzegorza VII i Henryka IV. Wydarzeniem, które dobrze pokazuje charakter epoki są wyprawy krzyżowe. Uczniowie dowiadują się również o życiu rycerzy, funkcjonowaniu zakonów rycerskich, zasadach feudalizmu, kształtowaniu się pewnych grup społecznych.

Średniowiecze w Polsce to czasy panowania Piastów, Andegawenów i unii polsko – litewskiej. Początek historii Polski również związany jest z chrześcijaństwem – przyjęcie chrztu przez Mieszka i przyjazd Ottona III pielgrzymującego do grobu św. Wojciecha zmieniło pozycję Polski w Średniowiecznej Europie. Autor prezentuje najważniejsze fakty związane z historią Polski; zmagania z cesarstwem, kryzysy polityczne i gospodarcze, konflikty wewnętrzne – spór św. Stanisława z Bolesławem Śmiałym, Zbigniewa z Krzywoustym, okres rozbicia dzielnicowego – tu nacisk położony został na zagrożenia tego czasu i procesy zjednoczeniowe. Nowe czasy dla Polski to unia z Litwą, autor skupia się na konflikcie z Krzyżakami w wojnie roku 1410 i trzynastoletniej, nie zapominając jednak o innych konfliktach (Warna). Koniec tego rozdziału poświecony został powstaniu sejmu walnego.

Renesans to okres odkryć geograficznych i Nowego Świata, podziału gospodarczego Europy, narodzin humanizmu i reformacji oraz kontrreformacji. Dla Polski jest to czas panowania dwu ostatnich Jagiellonów – jest to Rzeczpospolita szlachecka. Siła szlachty wynika z koniunktury na zboże i dogmatu mówiącego, że Polska jest „spichlerzem Europy”. Wiek XVI to czas dobrobytu, wzmocnienia państwa do czego niewątpliwie przyczyniło się zawarcie unii lubelskiej. Zwieńczeniem tego czasu jest okres bezkrólewia i podjęcie uchwał kształtujących ustrój Rzeczpospolitej na wiele lat.

Na zakończenie podręcznika autor przedstawia panowanie Zygmunta III Wazy – konflikty z Rosją i Szwecją.


OBRAZ WSPÓLNOTY KULTUROWEJ, SPOŁECZNEJ I POLITYCZNEJ

Podręcznik Jerzego Pilikowskiego przeznaczony jest dla pierwszej klasy gimnazjum, przedstawia dzieje od starożytności do początków XVII w. Wykład historii rozpoczyna autor od rewolucji neolitycznej. Kolejno potem przedstawia dzieje starożytnego Wschodu, Rzymu i Grecji, następnie historię średniowiecznej Europy, ostatni zaś fragment podręcznika poświęcony został epoce odrodzenia.

Na każdą epokę patrzy autor przez pryzmat jednostki. Na początku każdego rozdziału umieszczona została postać, którą można traktować jako pewien symbol epoki, są ucieleśnieniem czasów, w których żyły. Każdy bohater to postać wyjątkowa; i tak przedstawicielem starożytnego Wschodu jest faraon Ramzes II, starożytnej Grecji – Perykles, a Rzymu – Juliusz Cezar. Epoka średniowiecza ma uczniom kojarzyć się z Karolem Wielkim, Ottonem III oraz Mieszkiem I, Kazimierzem Sprawiedliwym, Kazimierzem Wielkim i Jagiellończykiem. Przedstawiciele odrodzenia to Krzysztof Kolumb, Leonardo da Vinci, Zygmunt August i Jan Zamoyski. Kluczem do poznania i zrozumienia epoki ma być bohater, postać typowa dla przedstawianych czasów i miejsca, w którym żyła.

Biogram postaci wprowadza ucznia w opis epoki, po nim następują krótkie podrozdziały o tematyce społecznej, politycznej, religijnej i gospodarczej.

Opisując rzeczywistość starożytnego Egiptu autor zwraca uwagę na specyficzny sposób uprawy ziemi i zwianą z tym gospodarkę wodną. Podkreśla zróżnicowanie społeczne i istniejące związki i zależności między poddanymi faraona. Pilikowski nie zapomina również o religii, która łączy wspólnotę egipską, wskazuje na jej charakter politeistyczny i stałe związki z władzą.

Odrębny podrozdział poświęcony został narodowi izraelskiemu. Autor podkreśla ponadczasowość i wyjątkowość „pomnika prawa”, czyli dziesięciorga przykazań przekazanych przez Boga narodowi wybranemu. Odnajdujemy też krótki rys historyczny Hebrajczyków.

Kolejną wspólnotą, którą uczniowie poznają to starożytni Grecy. Autor zwraca uwagę na specyfikę grecką, czyli polis – wspólnotę obywateli. Pilikowski pisze też o walce Greków, obywateli różnych polis z Persami. Ważne miejsce w opisie tej wspólnoty znajdują narodziny demokracji, reguły, które ukształtowały dzisiejszą cywilizację. Równie ważnym elementem opisu jest grecka kultura – sztuka, religia, teatr i filozofia.

Ostatni fragment rozdziału poświęconego starożytności zajmuje Rzym. Tu szczególnie zwrócono uwagę na funkcjonowanie republiki oraz narodziny imperium. Republika jak również imperium nie mogło istnieć bez reguł prawnych, Pilikowski podkreśla ich ponadczasowość. Ostatnią część zajmuje ustęp dotyczący narodzin chrześcijaństwa. Religii, która zmienia oblicze Cesarstwa Rzymskiego i świata. Chrześcijanie zwalczali wiarę w wielu bogów – czytamy w podręczniku – występowali przeciw walkom gladiatorów, pouczali właścicieli niewolników, odsuwali się od życia społecznego. Po rozpadzie i upadku cesarstwa, to właśnie w Kościele przechowały się resztki tradycji antycznych. Z religii potępianej chrześcijaństwo stało się religią panującą. Wobec kryzysu państwa Kościół zapewniał przynależność do wspólnoty, bezpieczeństwo i pomoc najuboższym.

Opis świata średniowiecznego rozpoczyna się od kryzysu, a w jego konsekwencji upadku imperium rzymskiego. Na gruzach cesarstwa powstaje państwo Franków, jego apogeum przypada na czas panowania Karola Wielkiego, odnowiciela cesarstwa. Społeczeństwo średniowieczne to społeczeństwo, w którym zaistniały więzi natury feudalne, nierozerwalne zależności. Kontynuatorami idei Karola Wielkiego są Ottonowie, jednocześnie są spadkobiercami tradycji rzymskiej i bizantyjskiej. Nie znajdziemy niestety w tekście wyjaśnienia idei uniwersalizmu, która stanowi podstawę polityki zarówno Karola Wielkiego jak i Ottonów I i III. Na zakończenie autor umieszcza fragment poświecony wyprawom krzyżowym, brak tu jednak informacji o towarzyszących wyprawom pogromach, natomiast autor umieszcza informację o rzezi dokonanej przez krzyżowców na mieszkańcach Jerozolimy w roku 1099.

Następne cztery rozdziały przedstawiają historię średniowiecznej Polski: od Mieszka I do Bolesława Krzywoustego, w okresie rozbicia dzielnicowego, czasy Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, ostania część poświęcona została natomiast Andegawenom na tronie Polskim, unii z Litwą i rządom pierwszych Jagiellonów. Autor zwraca uwagę na kształtowanie się państwa polskiego, przemiany zachodzące w społeczeństwie, formowanie się grup społecznych, aż do powstania społeczeństwa stanowego. Zauważa rolę Kościoła w powstaniu państwa, w momentach kryzysu i odbudowy. Przede wszystkim duchowni zostali pierwszymi urzędnikami w kraju. „Kształtująca się władza państwowa w kraju Polan w niejednym naśladowała sposób rządzenia Kościołem.” (s.128) Chrześcijaństwo dawało władcom polskim argumenty do sprawowania władzy. „Książę potrzebował wiary w Boga wszechmogącego. Mógłby wtedy twierdzić, że z woli tegoż Boga rządzi niezależnymi do niedawna plemionami.” (s. 128)

Epoka odrodzenia zaczyna się od odkryć geograficznych – dlatego jej symbolem ma być Krzysztof Kolumb. Europa otwiera się na nowy kontynent, świat staje się coraz większy, zmienia się myślenie człowieka o nim. Odkrywcy Nowego Świata nie traktowali jednak jego mieszkańców jak ludzi. W podrozdziale: Skutki wielkich odkryć czytamy, że wyprawy konkwistadorów zniszczyły państwa Azteków i Inków. Passus umieszczony w tym miejscu może budzić kontrowersje: ”trzeba ubolewać nad brutalnością zdobywców. Ale w dziejach ludzkości zawsze tal bywało, że przy spotkaniach ludów znajdujących się na bardzo zróżnicowanych szczeblach rozwoju, zapóźnieni muszą nadrobić zaległości, płacąc ogromną cenę: są tępieni lub wykorzystywani.” (s. 203)

Inne widzenie człowieka widoczne było przede wszystkim w filozofii renesansu; główną ideą tej epoki jest humanizm, człowiek staje w centrum zainteresowań. Filozofowie na nowo odkrywają starożytność odwołując się do oryginalnych tekstów. Rozwijają się nauki przyrodnicze. Ale myślenie człowieka zmienia się również pod wpływem konfliktów w Kościele i wystąpienia Lutra. Starając się wytłumaczyć przyczyny reformacji Pilikowski skupia się na opisie ówczesnego Kościoła – duchowni zajmowali się nie tylko sprawami religijnymi, pełnili ważne funkcje u boku władców; Kościół był także posiadaczem ziemskim, na jego rzecz wszyscy mieszkańcy musieli płacić dziesięcinę. W okresie renesansu zaczęto zauważać niedomogi Kościoła – dbanie głównie o dochody, życie sprzeczne z ubóstwem Chrystusa i apostołów. Dopełnieniem tego obrazu było ogłoszenie, że odpuszczenie grzechów można kupić za pieniądze. Papież potrzebował środków na przebudowę bazyliki św. Piotra. Autor zauważa, że Kościół Katolicki z czasem umiał wykorzystać krytykę Lutra i dokonać zmian, a dziś nie nazywa protestantów heretykami, lecz braćmi odłączonymi. Bulla wydana jednak przez papieża uniemożliwiła porozumienie się zwaśnionych stron.

Reformacja doprowadziła do wielu negatywnych zjawisk – wojny między katolikami i protestantami, prześladowania ludzi o odmiennych poglądach. Jednocześnie polemiki religijne spowodowały ożywienie umysłowe.

Autor zauważa zachodzące też w Europie zmiany gospodarcze. Podkreśla rozwój miast w Europie Zachodniej, wzrost wpływów mieszczaństwa, zmniejszanie się znaczenia rolnictwa; rozwój banków, powstawanie giełd. Zmieniało się także rycerstwo stopniowo przekształcając w szlachtę, zmieniała się jego rola. Szlachta starała się jednocześnie utrzymać pozycję najważniejszej grupy społecznej broniąc stanowego podziału społecznego. Inaczej rozwój gospodarczy wyglądał w Europie Wschodniej. Gospodarka opierała się głównie na rolnictwie (folwark pańszczyźniany), rosła rola szlachty, natomiast prawa mieszczan były ograniczane, a chłop stawał się szlacheckim poddanym.

Renesansowa Polska również ulega zmianom – są to czasy panowania dwu ostatnich Jagiellonów. Wspólnota, którą tu poznają uczniowie to wspólnota szlachecka. To złoty okres w dziejach Korony i Litwy, autor podkreśla rolę unii lubelskiej i powstanie Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Polacy stanowili tu nieco mniej niż połowę ludności. Reszta mieszkańców to Rusini (Białorusini i Ukrainców), Litwini, Żydzi, Niemcy. Rzeczpospolita Obojga Narodów to nie tylko konglomerat narodów ale i wyznań – katolicy, kalwini, luteranie, arianie, wyznawcy prawosławia, żydzi – oraz języków. To powodowało, że Polska stała się miejscem rozwoju różnych kultur i ścierania się odmiennych wpływów kulturowych.

Koniec XVI wieku przynosi Rzeczpospolitej wielkie zmiany ustrojowe, następuje konsolidacja szlachty, która wznosi się na wyżyny. Symbolem szlacheckiego ruchu egzekucyjnego jest Jan Zamoyski – kanclerz i hetman, jego pomocy potrzebował Stefan Batory, a Zygmunt Waza nie mógł go ignorować.

Rok 1572 przynosi śmierć ostatniego z Jagiellonów, zmusiło to szlachtę do przeprowadzenia takich zmian, które umożliwiłyby rządzenie państwem, dominującą rolę szlachty i powstrzymałoby zakusy przyszłych władców do wprowadzenia absolutum dominium. Dokumentem, który miał zabezpieczyć obawy szlachty były Artykuły Henrykowskie. Autor wspomina, że jedną z przyczyn zapobiegliwości szlachty były wydarzenia Nocy św. Bartłomieja, nie wspomina niestety, że przyczyniło się też to do powstania drugiego ważnego dokumentu, mianowicie Konfederacji Generalnej Warszawskiej mówiącej o tolerancji religijnej w państwie. Oba dokumenty musiały być przez władców elekcyjnych, jeszcze przed koronacja zaprzysięgane.

Ostatni rozdział podręcznika poświęcony został początkom XVII wieku, czyli czasom ciągłych wojen, sporów i konfliktów prowadzących do kryzysu. Wspólnota szlachecka nie umie już tak działać jak w okresie pierwszego bezkrólewia. Oligarchia magnacka staje się dominująca i coraz bardziej wpływa na rządy w państwie. Następuje wypaczenie systemu.

Autor skupia się jednak na konfliktach międzynarodowych – wojny z Rosją, Turcją i Początek wojen ze Szwecją. Wojny z Moskwą przedstawione zostały jako wynik polityki magnatów, którzy na własną rękę chcieli sięgnąć po tron carski. Dopiero później we wszystko wmieszał się dwór i polska armia pokonała Rosjan pod Kłuszynem i odzyskała Smoleńsk. Wojny z naszym południowym sąsiadem były wynikiem działalności Kozaków – ich ciągłych wypraw łupieżczych nad Morze Czarne. Tatarzy mieszkający na Krymie dla odmiany zapuszczali się w głąb Rzeczpospolitej. Wojna z Turcją wpisuje się w ciąg konfliktów europejskich, wypowiedzenie wojny Rzeczpospolitej przez Turcję w roku 1620 było wynikiem namów ze strony kardynała Richelieu. Francja będąc uczestnikiem wojny trzydziestoletniej nie była zadowolona z pomocy udzielonej Habsburgom przez Zygmunta III Wazę. Trzeci konflikt tego okresu to wojny ze Szwecją – przyczyn tej wojny należy upatrywać w pretensjach do tronu szwedzkiego Zygmunta III Wazy i sprawie Inflant.

Okres panowania Zygmunta i Władysława Wazów nazywa Pilikowski „srebrnym” – wskazując na widoczne różnice między wcześniejszą „złotą epoką”. Rośnie rola magnatów, którzy coraz mniej liczyli się z władcami. Utrzymywano w zasadzie pokojowe współżycie zwolenników różnych wyznań, ale Kościół Katolicki już podjął ofensywę zmierzającą do unifikacji, likwidacji protestantyzmu i poddania prawosławnych w Rzeczpospolitej władzy Rzymu. Ten początek XVII wieku wskazywał wyraźnie jakie zmiany zachodzić będą w czasach późniejszych.



VARIA


Opracowała Agnieszka Bejnar