HISTORIA

Klasa II

GRZEGORZ SZYMANOWSKI

Historia ludzi. Od renesansu do rewolucji październikowej

Społeczny Instytut Wydawniczy ZNAK Sp. z o.o.
Rok wydania: Wydanie pierwsze


OPIS:

OPRACOWANIE DYDAKTYCZNE

FAKTOGRAFIA

Podręcznik Od renesansu do rewolucji październikowej wydawnictwa ZNAK dla drugiej klasy gimnazjum realizuje podstawę programową. Szymanowski rozpoczyna swój wykład od epoki renesansu, opisując wydarzenia charakterystyczne dla Europy oraz Polski. Pierwszy rozdział poświęcony został kulturze odrodzenia, reformacji, oraz odpowiedzi Kościoła na wydarzenia związane z działalnością Marcina Lutra. Część druga to historia Rzeczpospolitej XVI wieku. Oprócz rozdziałów dotyczących polityki ostatnich Jagiellonów i trzech pierwszych władców elekcyjnych, autor umieszcza fragmenty poświęcone gospodarce tego okresu, oraz rozważaniom nad związkami między królem, magnaterią i szlachtą. Śmierć ostatniego Jagiellona zmusiła szlachtę do podjęcia prac nad ustrojem, temu ważnemu w dziejach Rzeczpospolitej wydarzeniu poświęcony został jeden z podrozdziałów. Postacią ważną dla tego okresu jest Jan Zamoyski -wielki kanclerz; Henryk Walezy, Stefan Batory i Zygmunt III Waza zostali przedstawieni właśnie w konfrontacji z kanclerzem, przy poparciu którego uzyskali władzę.
Dwa kolejne fragmenty poświęcone zostały epoce baroku, zawierają opis kultury, absolutyzmu Ludwika XVI i wojen. Właśnie przez pryzmat wojny odnajdujemy też Rzeczpospolitą doby baroku. Kolejne części zatytułowane są dosyć znacząco: Konflikt tragiczny - Kozacy; Konflikt nie do ugaszenia - Moskwa; Konflikt nieustanny - Tatarzy; Konflikt trudny - Turcja; Konflikt niepotrzebny - Szwecja. Ten sposób pisania o wojnach toczonych przez Rzeczpospolitą wydaje się słuszny, jest przejrzysty i ułatwia zrozumienie problemu.
Podziału na wydarzenia europejskie i dotyczące Rzeczpospolitej nie odnajdujemy w rozdziale poświęconemu oświeceniu. Próby naprawy i ratowania Rzeczpospolitej zostały wpisane w ciąg wydarzeń europejskich, jako wynik promieniowania filozofii i idei oświecenia. W tej części czytelnik spotka się również z definicją absolutyzmu oświeconego, który można poznać dzięki historii Rosji i Katarzynie II. Autor nie zapomina też o wydarzeniach, które filozofia oświecenia przygotowała mam tu na myśli wojnę o niepodległość Stanów Zjednoczonych i rewolucję francuską.
Druga połowa XIX wieku to, tak jak na ziemiach polskich, walka o niepodległość i zjednoczenie (Włochy, Niemcy), ale również walka o liberalizację. Odnajdujemy więc fragmenty dotyczące rodzenia się demokracji, systemu partyjnego, oraz walki z niewolnictwem (wojna secesyjna). Jest to także okres szybkiego rozwoju kapitalizmu, rozważania na ten temat opisane zostały w rozdziale: "Europa i technologia".
Ostatnie dwa rozdziały poświęcono pierwszej wojnie światowej - skupiając się na przyczynach konfliktu oraz tym wszystkim, co spowodowało, że wojna ta stała się początkiem nowej epoki i zmieniła świat - a także rewolucji październikowej, która ucieleśniła idee komunizmu i wprowadziła system totalitarny.

OBRAZ WSPÓLNOTY NARODOWEJ

Podręcznik Grzegorza Szymanowskiego przeznaczony dla drugiej klasy gimnazjum przedstawia dzieje Polski i świata od renesansu do roku 1918. Rozpoczyna od renesansowych Włoch - ich kultury, sztuki, architektury oraz literatury. Odrodzeniową Europę widzimy oczyma wędrowca "zza Alp" (np. z Polski lub Niemiec). Włoski dorobek kulturowy zostaje ukazany jako źródło przemian na całym kontynencie.
Autor zwraca uwagę na strukturę społeczną, opisuje pozycję poszczególnych grup, ich przywileje i obowiązki. Ważnym elementem obrazu epoki jest rozdział poświęcony konfliktom religijnym. Krytyka przeprowadzona przez Lutra znajduje uzasadnienie w opisie kryzysu Kościoła. Odpowiedź Rzymu znajdujemy w paragrafie "Tolerować czy zwalczać?". Autor pisze o próbie ugody między papieżem a Lutrem. Wspomina też o Nocy św. Bartłomieja i masakrze hugenotów. W rozdziale znalazł się tekst historyka o Polsce i Litwie jako państwach tolerancji stanowiący przeciwwagę dla opisu konfliktu we Francji.
Rzeczpospolita zostaje przedstawiona jako nietypowa monarchia europejska: o silnej władzy szlacheckiej, rozwiniętym parlamentaryzmie i mozaice kulturowo - religijnej. Szymanowski opisuje grupy społeczne zamieszkujące tereny Rzeczpospolitej, uzupełniając wykład tekstem źródłowym pt. "Jak zostać szlachcicem?". Ukazuje w ten sposób możliwości zmiany statusu społecznego w XVI wieku. Ważny fragment stanowi analiza sposobu rządzenia Rzeczpospolitą. Poznajemy początki kształtowania się demokracji szlacheckiej, w której prawo do wypowiadania się o losach kraju miała liczna jak na warunki europejskie grupa uprzywilejowana. Zacytowana konstytucja Nihil novi... z 1505 roku podkreśla wagę stanu szlacheckiego i równość między magnaterią i szlachtą. Niezmiernie ważnym okresem w dziejach polskiego parlamentaryzmu jest pierwsze bezkrólewie, kiedy powstają rozwiązania systemowe. Autor w sposób przejrzysty przedstawia działania sejmu w tej kwestii. Zamieszcza teksty źródłowe poświęcone wolnej elekcji, oraz Akt konfederacji generalnej warszawskiej stanowiący podstawę tolerancji religijnej w szlacheckiej Rzeczpospolitej.
Wiek XVII przedstawiony zostaje jako czas baroku i okres wojen. Podkreśla się, że niejednokrotnie pretekstem i przyczyną konfliktów były sprawy religijne. Wojny kozackie - określone mianem konfliktu tragicznego - ukazane są na tle wrogości religijnej, etnicznej i społecznej. Zauważa się, że mają one znamiona wojny domowej i że próby porozumienia przyszły za późno. W podręczniku znalazł się opis braci szlacheckiej i narodzin sarmatyzmu. Szlachcic doby renesansu utracił już swoje pozytywne cechy, teraz charakteryzuje go ksenofobia, dewocja, brak tolerancji religijnej (szczególnie widoczna po "potopie" szwedzkim), zapatrzenie w siebie i utrata trzeźwej oceny sytuacji politycznej.
Epoka oświecenia to czas działania filozofów. Pierwszy rozdział poświęcony zostaje przedstawieniu najważniejszych teorii filozoficznych epoki. Szymanowski umieszcza tekst źródłowy o trójpodziale władzy Monteskiusza, zauważając, że stanowi podstawę ona nowoczesnego państwa. Do kanonu pomocniczych tekstów włączono również tekst Locka o państwie liberalnym i Smitha o polityce merkantylizmu.
Spory nacisk położony został również na okres oświecenia w Polsce. Jest to bowiem czas próby naprawy Rzeczpospolitej. Autor proponuje sprowokowanie wśród uczniów dyskusji nad rządami Stanisława Augusta. Pokazuje drogi walki o niezależność i samostanowienie przedstawiając dwie różne koncepcje: zbrojną (Konfederacja Barska) i pokojową (Konstytucja 3 Maja). W ustawie zasadniczej odnajdujemy europejską myśl oświecenia wraz z ideą trójpodziału władzy. Zwraca się również uwagę na reformę edukacji oraz powołanie Komisji Edukacji Narodowej jako owoc oświecenia. Reforma Rzeczpospolitej kończy się tragicznie - tak właśnie brzmi tytuł rozdziału poświęconego rozbiorom i ostatniej walce o niepodległość. Szymanowski zwraca uwagę czytelników na działalność zaborców, przekupywanie polskich magnatów, ale także na rodzącą się, niestety za późno świadomość odpowiedzialności za ojczyznę. Insurekcja Kościuszkowska przedstawiona została jako moment tworzenia narodu, którego hasłami są niepodległość, wolność, całość. Zaciąg miał nawiązywać do doświadczeń amerykańskich i opierać się na ochotnikach. Ważnym wydarzeniem powstania jest ogłoszenie uniwersału połanieckiego, który powoływał pod broń włościan i co ważniejsze zmniejszał ciężary wynikające z pańszczyzny. Fragment tego dokumentu został umieszczony w podręczniku (s. 174).
Podręcznik zwraca uwagę na dwa wydarzenia istotne dla Europy i świata - wojnę o niepodległość Stanów Zjednoczonych i Rewolucję Francuską. Przy opisie obu faktów znajdujemy teksty źródłowe ważne dla cywilizacji europejskiej - konstytucję Stanów Zjednoczonych i monarchii francuskiej, w której zapisano, że źródłem władzy jest naród a król nosi tytuł króla Francuzów. Wojna w Ameryce opisana została jako konflikt kolonii z koroną brytyjską, jako czas budzenia się świadomości narodowej. W podobnym duchu przedstawione zostały wydarzenia rewolucji francuskiej, autor jednak nie zapomina o tragicznych faktach tego okresu - o terrorze jakobińskim, sposobie rozprawiania się z księżmi, arystokracją i przeciwnikami rewolucji. W przypisie odnajdujemy informację o krwawym stłumieniu rojalistycznego powstania w Wandei.
W opisie doby napoleońskiej oprócz działań wojennych i przyczyn konfliktów autor informuje o kodeksie cywilnym, który zrewolucjonizował Europę. Czytelnik odnajdzie także wątki polskie, których nie mogło tu zabraknąć: opis szarży w wąwozie Samosierry i fragment konstytucji Księstwa Warszawskiego, która nadała chłopom wolność. Rozdział ten zakończony został rozważaniami dotyczącymi postanowień Kongresu Wiedeńskiego. Wynikiem obrad obowiązującą na lata ideą stała się zasada równowagi europejskiej i restauracji. Konsekwencją tej ideologii będzie ciągłe pojawianie się w Europie ruchów rewolucyjnych i niepodległościowych.
Walka o niepodległość jest dominantą paragrafów poświęconych romantyzmowi. Autor próbuje na przykładzie polskich poetów (A. Mickiewicz, Do matki Polki, J. Słowacki, Kordian - fragment z monologu na szczycie Mont Blanc) przedstawić człowieka romantyzmu jako spiskowca. Pokazuje bunt młodych wobec starego świata. Należy zauważyć, że autor skupia się przede wszystkim na dwu powstaniach - listopadowym i styczniowym, powstanie krakowskie i wydarzenia Wiosny Ludów na ziemiach polskich tylko wspomnina. W opisie powstania z roku 1846 Szymanowski nie zabrakło jednak rabacji galicyjskiej: duży udział w stłumieniu wybuchu - czytamy w podręczniku - mieli nie tylko żołnierze austriaccy, ale także chłopi galicyjscy. Ci ostatni, wbrew własnym interesom, podburzeni przez austriackich urzędników, dokonywali masowych mordów na szlachcie i powstańcach. Mściły się w ten sposób długoletnie zaniedbania szlachty w sprawach pańszczyzny i wolności chłopa. (s. 217)
Druga połowa XIX wieku to czas budzenia się idei socjalistycznych. Związane z tym faktem wydarzenia odnajdujemy w rozdziale zatytułowanym: "Europa i technologia". Szymanowski zwraca uwagę na elementy będące istotą kapitalizmu, takie jak podaż i popyt, kapitał, opłacalność produkcji, rynek zbytu i siła robocza. Właśnie ta ostatnia kwestia została szerzej opisana w podrozdziale: "Robotnicy - jak zmienić ich los?". Sytuacja robotników: bieda, 12, 16 godzinny dzień pracy, zatrudnianie dzieci - to przyczyny rozpowszechniania się idei socjalistycznych i rodzenia się komunizmu. Sposobem na zmianę sytuacji w świecie miała być walka rewolucyjna. Dzięki fragmentowi katechizmu rewolucjonisty (s.244) czytelnik może próbować zrozumieć ów ruch. Socjaliści nie są jedyną siłą opowiadającą się w obronie praw robotniczych. Dla równowagi autor wspomina też reakcje Kościoła Katolickiego na objawy kapitalizmu i pogarszająca się sytuację robotników.
Dążenie do niepodległości znajduje wyraz także w wydarzeniach związanych ze zjednoczeniem Włoch i Niemiec. Idea narodowa ma tu szczególne znaczenie. Jest to również moment rodzenia się systemów demokratycznych, nadawania konstytucji, słabnięcia silnej władzy monarszej, zwiększania roli obywateli w rządzeniu państwem, czy wreszcie wprowadzania cenzusu majątkowego przy ustalaniu ordynacji wyborczych. Liberalizacja w Europie nie miała jednak odbicia w stosunkach panujących w koloniach. Kolonializm został przedstawiony jako sposób na budowanie potęgi państw europejskich i polityka dyktatu wobec słabszych.
Ten sam okres na ziemiach polskich przedstawiony został jako czas walki z germanizacją i rusyfikacją, oraz budzenia się świadomości narodowej wśród warstw najniższych. Autor dokonuje krótkiej charakterystyki rodzących się partii politycznych, przedstawia członków - założycieli, program, cele i poglądy na sposób odzyskania niepodległości.

VARIA


Opracowała Agnieszka Beynar