HISTORIA

Klasa: 3

Magdalena Sobaś 

Grzegorz Szymanowski (współpraca) 

Historia ludzi. Od traktatu wersalskiego do okrągłego stołu

nr dopuszczenia 209/01
wydawnictwo: Znak
wydanie: pierwsze (2001)

OPIS:

OPRACOWANIE DYDAKTYCZNE
Podręcznik przybliża uczniom główne zjawiska historii powszechnej i historii Polski w zakresie chronologicznym ujętym w tytule tomu. Napisany jest językiem zrozumiałym dla ucznia. Tekst został urozmaicony ciekawie dobranymi ilustracjami, mapkami i schematami, a także licznymi fragmentami tekstów źródłowych, które są wyróżnione z tekstu podstawowego. Po każdym rozdziale znajduje się tabelka chronologiczna, wykaz polecanej uczniom lektury uzupełniającej, a także najciekawszych, zdaniem autorki, tematów nie poruszonych w danym rozdziale a tematycznie z nim związanych. Dodatkiem do tekstu głównego są także rozwinięcia, przynoszące informacje nieco bardziej szczegółowe, na ogół zresztą bardzo ciekawe (to z rozwinięcia czytelnik może dowiedzieć się o modzie, filmie i muzyce dwudziestolecia międzywojennego (s. 35), albo o sowietyzacji kultury polskiej w latach pięćdziesiątych (ss. 200-201)). Każdy podrozdział zaopatrzony jest w pytania do tekstu, zarówno sprawdzające przyswojenie tematu, jak i skłaniające ucznia do samodzielnej refleksji, niekiedy zaś, co zasługuje na szczególne podkreślenie, dające mu okazję do zabrania głosu w ważnych debatach historyczno-politycznych (na przykład o celowości Powstania Warszawskiego - s. 139). Na pochwałę zasługuje jasny układ książki, podany do wiadomości czytelnika na samym początku w formie krótkiej i jasnej "instrukcji obsługi" podręcznika (nie ma tu natomiast klasycznej przedmowy).
Zarówno teksty źródłowe jak i materiał ikonograficzny dobrane są starannie. Na ogół bardzo dobrze wykorzystano mapki, do których autorka odnosi się zarówno w tekście, jak i w pytaniach. Pewnym brakiem omawianej publikacji są nazbyt skrótowe opisy reprodukowanych zdjęć i ilustracji. Np. na s. 17 niewielka reprodukcja obrazu przedstawiającego - jedynie prawdopodobnie, ponieważ nie znamy ani autora ani tytułu dzieła - nauczanie dorosłych na wsi, została zaopatrzona w enigmatyczny podpis: "Władze radzieckie dużą wagę przywiązywały do edukacji". Trzeba zwrócić uwagę na fakt, że uczniowie nie znają już z własnego doświadczenia problemu analfabetyzmu wśród dorosłych. Podobne niejasności zdarzają się w podręczniku częściej. W bardzo wielu przypadkach brak podania źródła ilustracji, co przynajmniej w przypadku dzieł sztuki byłoby wskazane. Niektóre ilustracje znalazły się w niewłaściwej części podręcznika. Przykładowo zdjęcie przedstawiające niszczenie getta warszawskiego znalazło się w rozdziale opisującym początki niemieckiej polityki eksterminacyjnej (s. 101), podczas gdy informacje o powstaniu w getcie czytelnik znajdzie dopiero kilka rozdziałów później (s. 132).
Nauczyciel polecający ten podręcznik powinien także mieć świadomość, że uczniowie nie znajdą w nim wyjaśnienia wszystkich trudnych terminów użytych w tekście. Natomiast te wyjaśnienia, które się w tekście znalazły niekoniecznie mogą stanowić istotną pomoc dla gimnazjalisty (np. na s. 14 wyjaśnienie pojęcia "inflacja" to "spadek siły nabywczej pieniądza"). Autorka odsyła czytelnika do słownika wyrazów obcych, co nie musi być najwłaściwszą praktyką wobec dzieci (por. pytania na s. 29). Trzeba jednak podkreślić, że na ogół treść wywodu autorki jest w pełni zrozumiała.
Podobny problem dla ucznia samodzielnie korzystającego z podręcznika stanowić może brak zasad wymowy nazw obcych, a także brak indeksu lub słowniczka na końcu podręcznika.
W sumie podręcznik Magdaleny Sobaś jest napisany jasno, zrozumiale i ciekawie. Nie jest przeładowany nadmiarem nieistotnych informacji i może być sojusznikiem nauczyciela w staraniach o zainteresowanie uczniów przedmiotem. Nie narzuca uczniom światopoglądu, lecz podejmuje próbę skłonienia ich do samodzielnego myślenia. Niemniej nauczyciel korzystający z tego podręcznika musi liczyć się z koniecznością dostarczania uczniom ambitniejszym lektury dodatkowej.

FAKTOGRAFIA
Autorka mniej więcej równą ilość miejsca poświęca historii Polski i historii powszechnej. Nie ogranicza się do wąsko rozumianej historii politycznej, lecz podejmuje zagadnienia społeczne i kulturowe. Podręcznik porusza zagadnienia kultury materialnej, sztuki i gospodarki (bardzo dobry podrozdział objaśniający mechanizm wielkiego kryzysu i próby jego przezwyciężenia). Dużo uwagi poświęca zarysowaniu kluczowych dla XX wieku ideologii: komunizmu i faszyzmu (zarówno niemieckiego, jak i włoskiego). Cenną inicjatywą jest umieszczenie w podręczniku podrozdziału poświęconego rządom autorytarnym w Europie międzywojennej. Autorka zapoznaje uczniów z kulturowymi i ideowymi przyczynami kryzysu demokracji w Europie. Sporo miejsca zostało poświęcone historii Kościoła katolickiego, co nie zawsze znajduje uzasadnienie faktograficzne.
Uczeń znajdzie tu informacje o wielonarodowościowej strukturze II Rzeczypospolitej, o zagładzie Żydów i Romów w czasie II wojny światowej, a także o antysemickiej kampanii 1968 roku. Nie ma natomiast w podręczniku żadnej wzmianki o pogromie kieleckim. W rozdziałach dotyczących zjawisk społecznych i kulturowych porusza się niekiedy kwestie praw kobiet.
Przejrzysta struktura podręcznika łączy się z rozsądnym doborem informacji potrzebnych uczniom. Autorka stara się wyjaśniać opisywane wydarzenia a nie mnożyć fakty do zapamiętania. Umiejętnie nawiązuje do poprzednich podręczników serii. Na podkreślenie zasługuje bardzo udane ujęcie powojennego konfliktu wschód-zachód. Autorka nie ogranicza się do zarysowania stref konfliktu, ale opisuje równoczesne procesy integracyjne zachodzące w obu politycznych blokach.

OBRAZ WSPÓLNOTY SPOŁECZNEJ, RELIGIJNEJ, KULTUROWEJ
Autorka sporo miejsca poświęca kwestiom narodowościowym. Już w pierwszym rozdziale przedstawia problem wzrostu nastrojów ksenofobicznych w Niemczech w związku z przegraną I wojną (wyjątkowo jasna definicja pojęcia "ksenofobia" - s. 14). Dobrze zarysowane zostały przyczyny sukcesów politycznych "silnych ludzi", Hitlera i Mussoliniego. Dość zaskakujące (i raczej bezzasadne) jest jednak wskazanie w tym kontekście na domniemany sukces gospodarczy Włoch Mussoliniego jako jedną z przyczyn jego społecznej popularności (autorka przeciwstawia mu budującego swą pozycję wyłącznie przy użyciu przemocy Stalina - s. 23). Autorka zapoznaje czytelnika z tragicznymi skutkami rządów obu totalitarnych utopii. Zwraca także uwagę na istnienie haseł faszystowskich współcześnie (s. 33), skłaniając uczniów do samodzielnej oceny skrajnych ideologii.
W rozdziałach poświęconych II Rzeczypospolitej znajdują się informacje o konfliktach pomiędzy odradzającą się Polską a jej sąsiadami. W szczególności konflikt polsko-ukraiński o Lwów przedstawiony został obiektywnie, z podaniem racji obu stron. Mniejszościom narodowym zamieszkującym w tym okresie Polskę poświęcony jest osobny podrozdział (ss. 61-64). Zarysowana została także nierównomierność rozwoju gospodarczego poszczególnych części II Rzeczypospolitej oraz nędza polskiej wsi.
Trzeba jednak dodać, że - choć autorka informuje o życiu kulturalnym mniejszości narodowych w Polsce - brak tu wiadomości o wkładzie tych mniejszości do kultury całego państwa. Takiemu wyraźnemu podziałowi na Polaków i mniejszości sprzyja formuła omówienia osiągnięć Polski w dwudziestoleciu: Czego dokonali Polacy w okresie dwudziestolecia międzywojennego? ss. 79-80. Wydaje się, że przedstawienie tego tematu jako osiągnięcia obywateli polskich byłoby bliższe nie tylko założeniom dzisiejszej polityki państwa wobec mniejszości, ale i poglądom wymienionych w tym rozdziale Antoniego Słonimskiego i Brunona Schulza. W tym samym rozdziale wspomina się o osiągnięciach międzywojennej historiografii polskiej, lecz jedynym nazwiskiem, które w tym kontekście pada jest Władysław Konopczyński. Biorąc pod uwagę zarówno międzynarodową sławę, jak i wpływ na dalszy rozwój rodzimej historiografii można by co najmniej równie dobrze wymienić np. Marcelego Handelsmana.
Autorka obszernie informuje o losie Żydów w czasie II wojny światowej. Uczniom zostaje przybliżony termin "Holocaust" a także "Szoah" (s. 102). Poruszony został problem skomplikowanych relacji polsko-żydowskich w czasie okupacji. Na stronie 102 czytelnik znajdzie mapkę przedstawiającą rozmieszczenie niemieckich obozów koncentracyjnych w Europie. Warto zauważyć, że informacje poświęcone Holocaustowi zostały umieszczone w jednym rozdziale z omówieniem zbrodni stalinowskich (pt. Człowiek człowiekowi wilkiem, ss. 100-106). Są tu też wiadomości o zbrodniach hitlerowskich na Romach (s. 103, autorka konsekwentnie używa określenia Romowie, nazwa Cyganie pada jedynie w tekście źródłowym). Dzięki takiemu całościowemu ujęciu problemu zbrodni przeciw ludzkości autorka ułatwia uczniom nie tylko opanowanie umiejętnie zebranego materiału, ale i wyobrażenie sobie skali dokonanych zbrodni. Należy docenić taki sposób podejścia do tematu, bardzo odległy od traktowania zbrodni na narodzie polskim osobno od zbrodni na innych narodach.
W części podręcznika poświęconej powojennej historii Polski niestety zabrakło kontynuacji tematu mniejszości narodowych. Nie ma wiadomości o losie Żydów polskich, którzy zdołali przeżyć okupację. O wysiedlaniu Niemców jedynie się wzmiankuje (s. 192). Autorka konsekwentnie używa nazwy "Ziemie Odzyskane" nie opatrując jej komentarzem wyjaśniającym jej pochodzenie i funkcję propagandową. W tym samym miejscu autorka konstatuje, że "Polska stała się państwem niemal jednolitym narodowościowo, mniejszości stanowiły około dwóch procent". Wiadomości o akcji "Wisła" ograniczają się do podpisu pod jednym zdjęciem, z którego czytelnik może się dowiedzieć jedynie, że "Akcja "Wisła" zakończyła ukraińską partyzantkę w Bieszczadach, ale ucierpiało w jej trakcie wiele niewinnej ukraińskiej ludności cywilnej" (s. 196). Taki dobór informacji może wywołać wrażenie - chyba wbrew intencjom autorki - że dokonana przez Stalina zmiana wschodnich granic Polski przebiegła zgodnie z precyzyjnie określonym podziałem narodowościowym. Podręcznik zawiera omówienie wydarzeń marca 1968 r. oraz bardzo trafnie dobrany przykład marcowej propagandy antysemickiej. Pytania do tego tekstu służą skłonieniu ucznia do oceny wiarygodności źródeł.
Podręcznik Magdaleny Sobaś porusza, pośród wielu innych zagadnień społecznych, także kwestie kobiece. Niestety autorka potraktowała je niezmiernie skrótowo, na czym niekiedy cierpi logika wywodu. Przykładowo na ss. 186-187 możemy przeczytać, że "Ostatnie dziesięciolecia to również wyraźne zmiany w obyczajach. Silne ruchy feministyczne wywalczyły dla kobiet prawa polityczne, prawa do rozwodu, antykoncepcji, aborcji". Wydaje się, że łączenie w jednym zdaniu podręcznika kwestii nie podlegających dyskusji, jak prawa polityczne kobiet czy prawo obu płci do korzystania z antykoncepcji z - wciąż będącą obiektem politycznych sporów i dozwoloną obecnie (2002) jedynie w wyjątkowych przypadkach - kwestią aborcji sprawia wrażenie, że wszystkie wymienione w tym zdaniu zjawiska (prawa polityczne kobiet, antykoncepcja, prawo do aborcji) są ze sobą nierozerwalnie i logicznie połączone, wykluczając - przykładowo - możliwość bycia zwolennikiem udostępniania antykoncepcji i przeciwnikiem aborcji z przyczyn społecznych równocześnie. Poza tym stwierdzenie "prawo do aborcji" bez określenia okoliczności działania tego prawa dramatycznie upraszcza jedną z najgorętszych debat politycznych Polski po 1989 roku.
Reasumując: zagadnienie wspólnoty społecznej, politycznej i kulturowej oraz w szczególności zagadnienia narodowościowe są w omawianym podręczniku omówione dość obszernie. Niemniej jednak nauczyciel korzystający zeń powinien zadbać o uzupełnienie tych informacji, zwłaszcza przy omawianiu historii Polski po 1945 roku.

VARIA
Należy zwrócić uwagę na pewne drobne nieścisłości i błędy, które utrudniają korzystanie z podręcznika. W omówieniu kwestii kolektywizacji rolnictwa w Związku Radzieckim zabrakło informacji, że klęska głodu będąca jej następstwem dotyczyła Ukrainy (s. 18). Ukraina pojawia się natomiast jako region dotknięty głodem w podpisie do radzieckich plakatów nawołujących do pomocy głodującym podczas poprzedniej wielkiej fali głodu w r. 1921 (s. 20). Podpis dotyczy jednak klęski głodu z lat 30-tych, której, nawiasem mówiąc, propaganda radziecka zaprzeczała. Autorka najwyraźniej myli dwa wydarzenia. Niejasno przedstawiona została kwestia alianckiej pomocy dla powstania warszawskiego. Brak informacji o samolotowych zrzutach, nie wspomniano także o odmowie zgody na lądowanie samolotów alianckich na lotniskach po radzieckiej stronie frontu. Jednocześnie tekst źródłowy (raport gubernatora dystryktu warszawskiego dla Hansa Franka) zawiera oskarżenie aliantów o użycie zbyt małej ilości samolotów i, ogólnie, o zaprzedanie Polski Stalinowi (s. 138-139). Dociekliwy uczeń nie znajduje w tym rozdziale wyjaśnienia zagmatwanych kwestii, niedociekliwy zaś poprzestanie najprawdopodobniej na konstatacji, że Polacy zostali zdradzeni przez Zachód.
Innym przykładem dezinformacji czytelnika jest mapka przedstawiająca miejsca zamieszkania mniejszości narodowych II Rzeczypospolitej. Nie znamy kryteriów uznania jakiegoś terenu za zamieszkany przez mniejszości: czy zaznaczone zostały rejony z przewagą ludności niepolskiej, czy też z jej wyraźnym udziałem? W każdym z tych przypadków należałoby zaznaczyć mniejszość litewską na Suwalszczyźnie, tym bardziej, że o jej istnieniu uczniowie mogą dowiedzieć się z telewizyjnych wiadomości (ostatnio na temat pisowni nazwisk polskich na Litwie i litewskich w Polsce). Z kolei mapka na s. 12, przedstawiająca zmiany granic w Europie po I wojnie światowej stwierdza terytorialne straty wyłącznie w przypadku Niemiec (jednocześnie autorka zignorowała utratę przez Niemcy części Śląska). Wszystkie pozostałe państwa uzyskały nowe terytoria. W przypadku Polski zdobycie Poznańskiego i Wilna zostało przedstawione jako przyłączenie nowych prowincji do istniejącego już państwa o ustalonych granicach, co nie do końca odpowiada rzeczywistości. Trzeba też zwrócić uwagę, że na mapce tej wciąż jeszcze znajduje się Cesarstwo Rosyjskie.
Zdarzają się także proste błędy w podpisach pod ilustracjami. Na s. 85 omyłkowo zamiast karykatury paktu Ribbentrop - Mołotow wydrukowano zdjęcie z pola bitwy pod Kurskiem (powtórzone na s. 94). Na s. 186 zdjęcie Sida Viciousa z kochanką podpisane zostało "Sex Pistols".
Z błędami wydrukowano także mapkę na s. 218 przedstawiającą podział administracyjny Polski z 1975 r. z naniesionymi na mapkę datami wystąpień przeciwko komunistycznej władzy w poszczególnych województwach. Według informacji tu zamieszczonych w 1980/1981 roku wystąpienia takie miały miejsce jedynie w Krakowie i Katowicach (a nie na przykład w Gdańsku). Żadne wystąpienia przeciwko władzy nie miały miejsca np. w Radomiu. Do mapki nie dodano żadnych dodatkowych objaśnień.
Autorka zajęła zdecydowane stanowisko w sporze o celowość wprowadzenia stanu wojennego, stwierdzając, że ZSRR istotnie przygotowywał inwazję na Polskę, a zasługą gen. Jaruzelskiego jest, że "przekonał Rosjan, że ze zduszeniem ruchu "Solidarności" poradzą sobie władze PRL". (s. 219) Zdanie to jest odpowiedzią na zadane kilka stron dalej pytanie o powody wprowadzenia stanu wojennego (s. 224). Brak w tekście jasnej wskazówki, że autorka wyraziła tu własne zdanie, a nie powszechną opinię historyków.

Opracował Maciej Górny