Program "SZKOŁA OTWARTOŚCI"

 

Schemat opisu podręczników szkolnych

Cel:

Głównym celem pracy analitycznej nad podręcznikami gimnazjalnymi do języka polskiego, historii i wos jest stworzenie recenzji, które znajdą się w internetowej bazie danych programu "SZKOŁA OTWARTOŚCI". Dostarczy ona informacji nauczycielom, którzy będą chcieli wybrać najlepszy ich zdaniem podręcznik. Zadaniem internetowej bazy danych jest jednak także promowanie wzorów edukacyjnych zgodnych z ideami Stowarzyszenia "Otwarta Rzeczpospolita", to znaczy propagujących zrozumienie dla praw mniejszości, tolerancję, poszanowanie odmienności etnicznych, religijnych, światopoglądowych i innych. Dlatego za punkt odniesienia przyjęliśmy standard podręcznika dobrego, odpowiadającego przyjętym przez Stowarzyszenie kryteriom. Dzięki wprowadzeniu schematu opisu informacje zawarte w recenzjach będzie można łatwo porównywać (ułatwi to wybór nauczycielom), będą mogły zatem posłużyć także jako wstępne recenzje w konkursie "SZKOŁA OTWARTOŚCI".

Metoda:

Ze względu na cel programu, jakim jest dostarczenie informacji nauczycielom i ułatwienie im wyboru podręczników przez dostarczenie łatwych do porównywania danych oraz promowanie wzorów edukacyjnych odpowiadających ideom Stowarzyszenia "Otwarta Rzeczpospolita", roboczo podzieliliśmy podręczniki na cztery grupy: podręczniki zalecane, podręczniki dobre, podręczniki obojętne, podręczniki nie zalecane.
Poziom odniesienia stanowi model podręcznika dobrego. Należy określić, jakie informacje o wielokulturowości polskiej tradycji oraz zasadach współistnienia w społeczeństwie obywatelskim muszą znaleźć się w takim podręczniku. Ich brak przy jednoczesnym braku oczywistych przekłamań lub wyraźnej perspektywy nacjonalistycznej sprawia, że podręcznik trafia do grupy podręczników obojętnych. Ponadto należy określić listę informacji, które mogłyby znaleźć się w podręczniku bardzo dobrym z punktu widzenia kryteriów Stowarzyszenia. Obecność takich informacji, przy jednoczesnym zamieszczeniu informacji wymaganych na poziomie "podręcznik dobry" umieszczałaby podręcznik w grupie "podręczniki zalecane". Wykrycie oczywistych przekłamań lub nacjonalistycznej perspektywy wykładu umieszcza podręcznik w grupie "nie zalecane".
Wszystkie cztery "etykietki" stanowiłyby rodzaj rekomendacji ze strony Stowarzyszenia "Otwarta Rzeczpospolita" dla osób korzystających z bazy danych programu "Szkoła Otwartości". Ich rola będzie jednak drugorzędna, ponieważ zasadniczym celem programu jest dostarczenie informacji o zawartości podręcznika (recenzja w bazie danych).

I. Historia:

a) podręcznik dobry; powinny znaleźć się w nim następujące informacje:

Średniowiecze:
- wielokulturowość miast średniowiecznych: Niemcy, Żydzi, Ormianie.
Rzeczpospolita Obojga Narodów:
- wielonarodowa ludność: Litwini, Białorusini, Ukraińcy, Żydzi, Tatarzy, Niemcy, Polacy;
- wielość religii: katolicyzm, prawosławie, protestantyzm, judaizm, islam;
- struktury demokracji szlacheckiej ponad podziałami religijnymi i etnicznymi;
- tradycja tolerancji.
Oświecenie:
- republikańskie idee oświecenia: umowa społeczna, prawa człowieka, równość obywateli;
Wiek XIX:
- rozwój nowoczesnej świadomości narodowej wśród narodów żyjących na terenach dawnej Rzeczpospolitej;
- modernizacja i przemysł - wielokulturowość i struktura etniczna miast;
Dwudziestolecie międzywojenne:
- struktura narodowa ludności II Rzeczpospolitej; zamocowanie prawne mniejszości narodowych - Konstytucja i Mały Traktat Wersalski;
- kształtowanie się świadomości narodowej wśród mniejszości narodowych (kontynuacja);
- kwestie narodowościowe: polityka państwa wobec mniejszości i nastroje społeczne;
- wkład mniejszości w rozwój Rzeczpospolitej;
- narodziny totalitaryzmów (faszyzm, nazizm, stalinizm);
Informacje o Holocauście:
- podstawowe informacje o niemieckiej machinie eksterminacji, getto, nazwy obozów zagłady, ich przeznaczenie - przede wszystkim do eksterminacji ludności żydowskiej i cygańskiej;
- ofiary II wojny światowej w Polsce; skala zniszczeń wśród społeczności etnicznych;
- zróżnicowane postawy społeczności polskiej wobec Zagłady (pomoc, obojętność, szmalcownictwo);
Okres Polski Ludowej:
- przymusowe migracje ludności (akcja "Wisła", obóz dla Niemców w Łambinowicach);
- informacja o pogromach (pogrom kielecki);
- antysemityzm w wydarzeniach roku 1968;

b) podręcznik zalecany

Jeżeli podręcznik zawiera informacje wymagane na poziomie podręcznika dobrego, osoby oopisujące podręczniki powinny zwracać szczególną uwagę na wszystkie informacje o odmiennościach kulturowych i religijnych, a także fragmenty dotyczące obywatelskich, otwartych form współistnienia i organizowania życia społecznego.
Przykładowo:
- wielonarodowe i wielokulturowe miasta hanzeatyckie;
- cienie i blaski tolerancji w Rzeczpospolitej Obojga Narodów;
- Kościuszko i projekt praw obywatelskich dla wszystkich warstw społecznych;
- bogactwo kulturowe żydowskich miasteczek: chasydyzm, literatura jidisz;
- dwie koncepcje państwa w dwudziestoleciu międzywojennym: J. Piłsudski i R. Dmowski;
- ideologia rasistowska w Niemczech;
- przykłady niechęci wobec obcych w latach 90.

c) podręcznik obojętny

Podręcznik obojętny nie zawiera informacji wymaganych na poziomie podręcznika dobrego, nie ma w nim jednak przekłamań ani wyraźnie ksenofobicznej perspektywy opisu.

d) podręczniki niezalecane
Podręcznik nie zalecany nie przedstawia informacji wymaganych na poziomie podręcznika dobrego i ponadto wykłada historię z perspektywy nacjonalistycznej. Jej wyznacznikiem jest wyłącznie etniczne rozumienie polskości poza więzią obywatelską łączącą przedstawicieli różnych kultur i wyznawców różnych religii. Towarzyszy mu wskazanie i wykluczenie "obcych". W narracji historycznej tworzy jednostronną, ściśle narodową perspektywę widzenia dziejów, szczególnie tam, gdzie dochodzi do konfliktów między etnicznie rozumianym narodem a innymi obywatelami. Perspektywa taka może dochodzić do głosu szczególnie przy opisie pewnych momentów historii. Ze wstepnych lektur wynika, że należą do nich:
- kształtowanie się przekonania o tożsamości polskości i katolicyzmu w dobie kontrreformacji; jak rozłożone zostały akcenty między opisem innowierców i katolików?; czy wspomina się o wkładzie reformacji w kulturę Rzeczpospolitej?;
- czy konflikty na kresach w XVII wieku przedstawiane są z uwzględnieniem racji kozackich?; czy Kozacy traktowani są jako obcy, czy jako buntująca się grupa w obrębie państwa?;
- perspektywa przedstawiania wojen z Moskwą; idea Polski mocarstwowej;
- ksenofobia w kulturze sarmackiej;
- opis Unii Brzeskiej: akcent na siłę państwa czy też tworzenie podstaw dla wielokulturowości Rzeczpospolitej;
- nieobecność mniejszości narodowych i warstw społecznych w opisie procesów i wydarzeń XIX wieku;
- perspektywa przedstawiania projektu obozu narodowo-demokratycznego i stosunek do myśli R. Dmowskiego; sposób przedstawiania polityki wobec mniejszości; traktowanie ich jako "obcych", a nie równoprawnych obywateli; czy niemieccy obywatele II Rzeczpospolitej traktowani są wyłącznie jak "piąta kolumna"?;
- perspektywa martyrologiczna zawłaszczająca ofiary Holocaustu; podkreślanie związku Żydów i komunizmu; kwestia kolaboracji lub zdrady Żydów;
- konflikt polsko-ukraiński w latach 1943-45;
- stosunek do koncepcji państwa jednonarodowego po roku 1945;
- Żydzi w stalinowskim aparacie represji;
- ocena wydarzeń roku 1968.

Zarówno przy analizie podręczników do historii jak i do języka polskiego recenzenci powinni zwrócić uwagę na to, jakie wyobrażenia wiązane są z pojęciami "ojczyzna" (np. z jakimi regionami wiąże się to pojęcie?), "dobry obywatel", "patriota". Jest to zadanie poboczne i służy próbie odpowiedzi na pytanie, jaki model (modele) patriotyzmu prezentują współczesne podręczniki gimnazjalne do przedmiotów humanistycznych.

Opracował zespół w składzie: Elżbieta Janicka, Magdalena Kowalska, Alina Molisak, Katarzyna Porembska, Robert Szuchta, Zofia Zasacka, Daniel Zych, Tomasz Żukowski.