Program "SZKOŁA OTWARTOŚCI"

 

Schemat opisu podręczników szkolnych

Cel:

Głównym celem pracy analitycznej nad podręcznikami gimnazjalnymi do języka polskiego, historii i wos jest stworzenie recenzji, które znajdą się w internetowej bazie danych programu "SZKOŁA OTWARTOŚCI". Dostarczy ona informacji nauczycielom, którzy będą chcieli wybrać najlepszy ich zdaniem podręcznik. Zadaniem internetowej bazy danych jest jednak także promowanie wzorów edukacyjnych zgodnych z ideami Stowarzyszenia "Otwarta Rzeczpospolita", to znaczy propagujących zrozumienie dla praw mniejszości, tolerancję, poszanowanie odmienności etnicznych, religijnych, światopoglądowych i innych. Dlatego za punkt odniesienia przyjęliśmy standard podręcznika dobrego, odpowiadającego przyjętym przez Stowarzyszenie kryteriom. Dzięki wprowadzeniu schematu opisu informacje zawarte w recenzjach będzie można łatwo porównywać (ułatwi to wybór nauczycielom), będą mogły zatem posłużyć także jako wstępne recenzje w konkursie "SZKOŁA OTWARTOŚCI".

Metoda:

Ze względu na cel programu, jakim jest dostarczenie informacji nauczycielom i ułatwienie im wyboru podręczników przez dostarczenie łatwych do porównywania danych oraz promowanie wzorów edukacyjnych odpowiadających ideom Stowarzyszenia "Otwarta Rzeczpospolita", roboczo podzieliliśmy podręczniki na cztery grupy: podręczniki zalecane, podręczniki dobre, podręczniki obojętne, podręczniki nie zalecane.
Poziom odniesienia stanowi model podręcznika dobrego. Należy określić, jakie informacje o wielokulturowości polskiej tradycji oraz zasadach współistnienia w społeczeństwie obywatelskim muszą znaleźć się w takim podręczniku. Ich brak przy jednoczesnym braku oczywistych przekłamań lub wyraźnej perspektywy nacjonalistycznej sprawia, że podręcznik trafia do grupy podręczników obojętnych. Ponadto należy określić listę informacji, które mogłyby znaleźć się w podręczniku bardzo dobrym z punktu widzenia kryteriów Stowarzyszenia. Obecność takich informacji, przy jednoczesnym zamieszczeniu informacji wymaganych na poziomie "podręcznik dobry" umieszczałaby podręcznik w grupie "podręczniki zalecane". Wykrycie oczywistych przekłamań lub nacjonalistycznej perspektywy wykładu umieszcza podręcznik w grupie "nie zalecane".
Wszystkie cztery "etykietki" stanowiłyby rodzaj rekomendacji ze strony Stowarzyszenia "Otwarta Rzeczpospolita" dla osób korzystających z bazy danych programu "Szkoła Otwartości". Ich rola będzie jednak drugorzędna, ponieważ zasadniczym celem programu jest dostarczenie informacji o zawartości podręcznika (recenzja w bazie danych).

II. Język polski

a) podręcznik dobry

Podręcznik dobry powinien charakteryzować się przede wszystkim wielostronnością opisu kultury. Powinien prezentować różne punkty widzenia, różne stanowiska i projekty rozumienia świata oraz przedstawiać tę różnorodność jako wartość.
Podręczniki do gimnazjum nie muszą przyjmować chronologicznego porządku wykładu, skonstruowane są problemowo, a głównym celem nauczania jest wykształcenie umiejętności lektury i analizy tekstów oraz formułowania własnych wypowiedzi. Dlatego treści związane z innością etniczną, religijną i kulturową mogą pojawić się w dowolnym punkcie podręcznika (należy zatem oceniać łącznie cykle dla klas 1-3), mogą być też zilustrowane dowolnymi tekstami literackimi.
Z punktu widzenia Stowarzyszenia Otwarta Rzeczpospolita w dobrym podręczniku pewne problemy powinny zostać zasygnalizowane, powinny też pojawić się pewne informacje:
- w ramach nauczania analizy i rozumienia tekstu (program przewiduje miejsce także dla mechanizmów perswazji) powinien pojawić się problem stereotypu oraz stereotypowego widzenia mniejszości, obcych, sąsiadów itp.;
- problem inności oraz współistnienia z osobami odmiennymi rasowo, narodowo, kulturowo lub religijnie; kwestia tolerancji;
- problem inności społecznej przedstawiony w sposób, który uwrażliwia na los grup upośledzonych społecznie;

b) podręcznik zalecany:

W podręczniku takim powinny znaleźć się tematy wyszczególnione w punkcie "podręcznik dobry". Ponadto recenzenci powinni zwracać szczególną uwagę na to, czy podręcznik wydobywa problem stereotypowego postrzegania inności rasowej, etnicznej, religijnej, kulturowej i społecznej (zarówno w komentarzach autorów, jak i przez dobór omawianych tekstów), a także na wszystkie informacje o odmiennościach oraz fragmenty dotyczące obywatelskich, otwartych form współistnienia i organizowania życia społecznego. Na przykład:
- czy w podręczniku znalazły się informacje o sąsiadach z Europy Środkowej?;
- czy podręcznik dał okazję do spotkania z odmiennością kulturową czy to przez tekst, który by o niej mówił, czy też przez prezentację tekstu pochodzącego z innego kręgu kulturowego?;
- ile tekstów stwarza nauczycielom okazję do podejmowania problematyki inności i tolerancji?;
- czy podręcznik podejmuje problem krytyki kultury polskiej przez jej wybitnych przedstawicieli?; czy uwrażliwia na kulturotwórczą rolę sporu i dialogu z tradycją narodową?
- czy podręcznik uwrażliwia na możliwe manipulacje językowe i patologie stosowania funkcji perswazyjnej języka (np. w propagandzie, reklamie, hasłach wyborczych)?;

c) podręcznik obojętny

Podręcznik obojętny nie porusza problemów, które powinny znaleźć się w podręczniku dobrym ze względu na kryteria przyjęte przez Stowarzyszenia "Otwarta Rzeczpospolita", ale wprowadza w kulturę abstrahując od problemów odmienności.

d) podręcznik nie zalecany

Podręcznik nie zalecany nie przedstawia problematyki ujętej w punkcie "podręcznik dobry" a ponadto wprowadza jednostronny i bezalternatywny opis świata. Schlebia stereotypom dotyczącym odmienności narodowej, religijnej lub społecznej (na przykład formułując pytania dla uczniów w sposób, który zakłada, że inność jest piętnem) i zupełnie pomija problem stereotypów kultury polskiej.

Zarówno przy analizie podręczników do historii jak i do języka polskiego recenzenci powinni zwrócić uwagę na to, jakie wyobrażenia wiązane są z pojęciami "ojczyzna" (np. z jakimi regionami wiąże się to pojęcie?), "dobry obywatel", "patriota". Jest to zadanie poboczne i służy próbie odpowiedzi na pytanie, jaki model (modele) patriotyzmu prezentują współczesne podręczniki gimnazjalne do przedmiotów humanistycznych.

Opracował zespół w składzie: Elżbieta Janicka, Magdalena Kowalska, Alina Molisak, Katarzyna Porembska, Robert Szuchta, Zofia Zasacka, Daniel Zych, Tomasz Żukowski.