tytuł: Świat średniowieczny

wydawnictwo: Wydawnictwo Szkolne PWN

wydanie: Pierwsze, Warszawa 2000

OPIS:

WOBEC STEREOTYPÓW – SPRAWNOŚCI KOMUNIKACYJNE

Cały program nauczania przedmiotów humanistycznych „Świat człowieka” oparty jest na koncepcji kształcenia zintegrowanego. Widać to także w omawianej części poświęconej średniowieczu. Uczeń nieustannie skłaniany jest do łączenia wiadomości z zakresu historii, historii sztuki, literatury i filozofii (w tym także etyki). Takie podejście autorów i konstrukcja podręcznika, w którym bardzo często pojawiają się odsyłacze do innych jego fragmentów, umożliwia przekazanie całościowego obrazu omawianej epoki. Wyrabia w uczniu aktywność intelektualną, uczy nie tylko, jak analizować poszczególne teksty, ale także skłania to tworzenia syntez, do samodzielnej pracy intelektualnej. Jak przy każdym tomie serii „Świat człowieka” tak i w tym miejscu trzeba zaznaczyć, że koncepcja podręcznika opiera się na podziale na epoki, przez co przypomina tradycyjne podręczniki licealne. Pojawia się problematyka (a także teksty), którą można było i tam znaleźć (np. „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”, czy „Bogurodzica”). Trzeba jednak podkreślić, że podobieństwo na tym się kończy, ponieważ „Świat średniowieczny” napisany został dla gimnazjalistów. Język podręcznika jest jasny i zrozumiały, pojawiają się też teksty nieobecne w podręcznikach licealnych, jak np. baśnie. Perełką w części poświęconej literaturze jest podrozdział „Fascynujący świat potworów”, który wprowadza w wyobrażenia średniowiecza poprzez przytoczenie opisów smoków. Znajdziemy tu fragment „Opowieści o Sindbadzie żeglarzu”, fragment „Imienia róży”, ilustrację przedstawiającą walkę św. Jerzego ze smokiem, fragment „Roczników” Jana Długosza o smoku wawelskim, a także opisy smoków z „Hobbita” J.R.R. Tolkiena i „Opowieści z Narnii” C.S. Lewisa. Takie zestawienie tekstów pozwala m.in. pokazać uczniom, że pewna część wyobrażeń średniowiecznych nie tylko przetrwała do dziś, ale pozwoliła powstać literaturze, którą czyta bardzo duża część gimnazjalistów: literaturze fantasy. Jest to świetny sposób na pokazanie uczniowi czym m.in. jest tradycja literacka: przetworzeniem starych motywów tak, że odżywają na nowo.

Polecenia umieszczone pod tekstami, omówione szerzej w rubryce Opracowanie dydaktyczne, skłaniają uczniów do analizy tekstów i często są zachętą do dyskusji. Wszystko to sprawia, że podręcznik można uznać za sprzyjający wytworzeniu sprawności komunikacyjnych u uczniów.

Bardzo ciekawy z tego punktu widzenia jest umieszczony na końcu książki podrozdział „Wzorce osobowe średniowiecza”. Znajdziemy tu teksty o świętym, rycerzu i dobrym władcy. Uczeń z jednej strony zapoznaje się z wzorcami, a z drugiej bada, na ile występujące wcześniej postacie literackie im odpowiadają, a także o zastanawia się, czy i jakie elementy tych wzorców są aktualne i dziś. W tym podrozdziale umieszczono też tekst poświęcony życiu kobiet w średniowieczu, ukazujący dostępne im role i nałożone na nie ograniczenia. Interesujące jest jedno z pytań pod tekstem: „Zastanów się, dlaczego w średniowieczu było czymś zupełnie wyjątkowym, by kobieta mogła pełnić funkcje przypisane mężczyźnie?” (s. 310).

Pamiętając o wszystkich zaletach podręcznika można mieć zastrzeżenia co do obrazu średniowiecza, jaki jest w nim przekazywany. Jest ono pokazane jako epoka fascynująca, ale niesłychanie mroczna. Podkreślony został strach ludzi średniowiecza przed śmiercią, piekłem i karą za grzechy. Przedstawiono świat ich wyobrażeń zasiedlony przez zagrażające ludziom potwory. Autorzy nie próbowali pokazać, że średniowiecze było nie tylko epoką szalejącej zarazy i danse macabre, ale także epoką karnawału, wędrownych grajków i kuglarzy. Pominięcie tego aspektu sprawia też, że średniowiecze zaludnione przez wielkich bohaterów i tragicznych kochanków jawi się jako epoka niesłychanie patetyczna.

INNOŚĆ I WSPÓŁISTNIENIE

Autorom podręcznika „Świat średniowieczny” udała się rzecz bardzo trudna: dobrali teksty tak, aby uwrażliwiały uczniów zarówno na wspólnotę, jak i na różnice kulturowe. W części poświęconej literaturze znajdziemy zwięzłą i jasną informację na temat islamu oraz fragmenty „Baśni z tysiąca i jednej nocy”. Uczeń, który nie jest muzułmaninem, ma okazję oswoić się z tym, że bohater baśni, Sindbad, wzywa imienia Allaha, którego czci jako Boga Najwyższego. Wspomniany wyżej dobór tekstów w podrozdziale o potworach pokazuje, że w różniących się od siebie kulturach istnieją wątki takie same lub bardzo podobne. Co prawda kultura arabska jest jedyną kulturą inną niż zachodnioeuropejska pokazaną w podręczniku, ale moim zdaniem nie jest to wada. Trzeba pamiętać, że ta część serii dtyczy średniowiecza, a dla Europy w tej epoce właśnie kontakty z kulturą islamu były niezwykle istotne.

OPRACOWANIE DYDAKTYCZNE

Warto przyjrzeć się najpierw dokładniej wyborowi materiału. Bardzo ciekawy wydaje się zabieg zestawiania tekstów zachodnioeuropejskich z polskimi, tam gdzie to jest możliwe. Jednym z przykładów jest podrozdział „Legendy o władcach”, w którym znajdziemy fragment książki Sigrid Undset o królu Arturze i fragment „Kroniki” Galla Anonima o Piaście i Ziemowicie. Takie zestawienie pozwala pokazać z jednej strony przynależność kultury polskiej do całości kultury europejskiej (podobna problematyka), a z drugiej polską autonomiczność (różnice w przetworzeniu motywu powołania króla na tron).

Dwa wielkie rozdziały podręcznika poświęcone literaturze zatytułowane „W świecie idei” i „W świecie fantazji” skupiają się, najkrócej mówiąc, na treści omawianych utworów. Na temat form literackich uczeń może przeczytać osobno w rozdziale „W świecie kreacji”, gdzie omawiana jest epika rycerska i liryka religijna. Nie znaczy to, że teksty wchodzące w ich zakres nie pojawiły się w podręczniku wcześniej, jednak tutaj te gatunki literackie zostały dokładniej omówione na modelowych przykładach (poemat „Pan Gawen i Zielony Rycerz” oraz „Bogurodzica”).

„Świat średniowieczny” zawiera oprócz wybranych fragmentów także krótkie wprowadzenia i omówienia odautorskie. Są one napisane ładną polszczyzną, zwięźle i zrozumiale. Obok tekstów znajdują się wyjaśnienia trudniejszych słów (na końcu książki znajdziemy też słowniczek trudniejszych terminów) albo informacje uzupełniające. W całej części poświęconej literaturze pięknej dużo jest odsyłaczy do innych miejsc podręcznika. Ułatwia to uczniowi połączenie wiadomości z różnych dziedzin humanistyki.

Pod tekstami umieszczone zostały polecenia, które zawierają propozycje dosyć różnorodnych aktywności ucznia: np. pisanie z użyciem różnych form literackich od dialogu, poprzez list, charakterystykę postaci do pisania planu. Pojawiają się często problemy do dyskusji czy po prostu do przemyśleń, które mogą organizować pracę na lekcji, ale także będą dobrą, twórczą pracą domową, np. „Jak oceniasz decyzję Litawora, który wstępuje na stos, by zginąć wraz z Grażyną?” (s. 249); „Jak potoczyłyby się losy Tristana i Izoldy, gdyby spotkali się dzisiaj?” (s. 253). Polecenia pod tekstem proponują też tworzenie inscenizacji lub aktywizują plastyczne zdolności uczniów: „Narysuj projekt scenografii do przedstawienia o księciu Ahmedzie i wróżce Peri Banu. Jakich barw i jakich materiałów należałoby użyć do sporządzenia kostiumów i dekoracji?”. W poleceniach znajdziemy inspirację do pracy indywidualnej, ale także grupowej lub na forum klasy. Podkreślić trzeba, że cały podręcznik i polecenia pod tekstami są skonstruowane tak, że w razie nieobecności na lekcji uczeń właściwie jest w stanie samodzielnie opracować materiał. W tym miejscu trzeba jednak zaznaczyć, że cała seria napisana została bardzo przystępnie, ale jednak z myślą o klasach zdolniejszych. W takich dzieciach z pewnością rozbudzi ciekawość poznawczą i będzie wspaniałym narzędziem pracy dla nauczyciela. Należy się natomiast poważnie zastanowić czy ten podręcznik będzie właściwy w sytuacji, kiedy klasa jest duża albo sprawia wyjątkowe kłopoty wychowawcze. „Świat Średniowieczny” nie zajmuje się gramatyką ani nauką o języku.

VARIA

W podręczniku pojawiają się ilustracje, które nie są reprodukcjami, tylko rysunkami, prawdopodobnie autorstwa plastyka, który opracował podręcznik. Te ilustracje nie są podpisane.( np. na str.173, 185, 198, 212, 217 i in.).

Opracowała Justyna Górny