tytuł: Świat nowożytny. Oświecenie, Romantyzm

wydawnictwo: Wydawnictwo Szkolne PWN

wydanie: pierwsze, Warszawa 2001

OPIS:

WOBEC STEREOTYPÓW – SPRAWNOŚCI KOMUNIKACYJNE

Kolejny podręcznik z cyklu Świat człowieka poświęcony jest oświeceniu i romantyzmowi. Podobnie jak w innych tomach cyklu, materiały do lekcji polskiego można znaleźć przede wszystkim w działach: „W świecie fantazji”, „W świecie emocji” i „W świecie kreacji”. Na pozór treść podręcznika, szczególnie w odniesieniu do romantyzmu, w zasadzie nie odbiega od tego, co można było znaleźć w tradycyjnych podręcznikach licealnych zajmujących się tą epoką. Interesujące jest natomiast to, że literatura oświecenia i romantyzmu opisywane są równolegle, dzięki czemu podręcznik nie przekazuje stereotypowego obrazu o nudnym oświeceniu i ciekawym romantyzmie, które stały w stosunku do siebie w zupełnej sprzeczności. Podkreślony zostaje raczej procesualny charakter przejścia od jednej epoki do drugiej. Takie, w zasadzie oczywiste, spojrzenie na zjawiska literackie, w ujęciach szkolnych, z natury rzeczy uproszczonych, często się zaciera. Autorzy Świata człowieka unikają tego niebezpieczeństwa dzięki temu, że pokazują ewolucję pewnych postaw w obu epokach. Za przykład mógłby posłużyć podrozdział „Zbuntowani”, gdzie znaleźć można następujące zagadnienia: „Oświeceniowy bunt w imię rozumu”, „Wszyscy ludzie są równi”, „Wolność niech będzie najświętszą ustawą” – poświęcone oświeceniu oraz kolejne: „Romantyczny bunt w imię uczucia”, „Uczucie przeciw ograniczeniom rozumu”, „Młodzi przeciw starym”, „Jednostka przeciw światu” – poświęcone romantyzmowi. Już same te tytuły pokazują, że tak mocno wiązana z romantyzmem postawa buntu w imię wolności ma swoje źródła w oświeceniu. Dzięki temu obraz obu epok staje się mniej stereotypowy, podkreślone zostaje to, że przejście między nimi nie było nagłym zwrotem o sto osiemdziesiąt stopni. Kolejnym wymownym przykładem takiego podejścia jest zamieszczenie fragmentu Frankensteina Mary Shelley, w której to powieści romantyczna próba przejęcia boskich kompetencji jest ściśle związana z oświeceniowym optymizmem poznawczym. Autorzy wykorzystali tekst także konstrukcyjnie. Fragmenty Frankensteina znajdują się w podrozdziale „Fantazja wyzwala się spod kontroli rozumu”, który umieszczono właśnie między podrozdziałami poświęconymi oświeceniu a tymi zajmującymi się romantyzmem.

Autorzy dążą do wykształcenia u uczniów umiejętności krytycznego myślenia i postawy aktywności wobec czytanych tekstów literackich. Celowi temu służą zadania pod przytaczanymi fragmentami; często pyta się ucznia o zdanie lub wzywa do zajęcia własnego stanowiska, np. „Jak sądzisz, czy rozwój technologii przyczynia się do szczęścia ludzkości? Ułóż tabelę zysków i strat, które przynosi światu rozwój techniki” (str. 216); „Jak sądzisz, czy możliwe jest funkcjonowanie państwa, w którym nie istnieją żadne instytucje prawne? Umotywuj swoją opinię.” (str. 229); „Przygotuj swoje wystąpienie w dyskusji na temat: Czy nauka powinna podlegać moralnym ograniczeniom? Przedstaw swoje zdanie w formie przemówienia” (str. 236). Za dodatkowy atut tych pytań trzeba uznać to, że uczniowie pytani są o zdanie w bardzo ważnych i trudnych do rozstrzygnięcia kwestiach.

INNOŚĆ I WSPÓŁISTNIENIE

W części poświęconej kształceniu literackiemu podręcznik nie zajmuje się kwestią różnic religijnych, etnicznych, społecznych czy płciowych. Można tylko zaznaczyć, że tak jak w poprzednich tomach, obok autorów polskich pojawiają się także francuscy (Wolter), niemieccy (Goethe), rosyjscy (Puszkin), brytyjscy (Walter Scott, Byron, Defoe, Mary Shelley). Jednak wybór autorów w dużej mierze podyktowany został zapewne nie tyle przez zamiar uwrażliwienia uczniów na inność, co przez chęć całościowej prezentacji epok literackich.

Wypada w tym miejscu odesłać uczniów i nauczycieli do tych części podręcznika, które poświęcono historii i filozofii (oraz do odnośnej recenzji). Poruszona tam zostaje kwestia zrodzenia się idei tolerancji i praw człowieka. Mówi się również o sytuacji kobiet w Europie i o warunkach życia Żydów w Polsce.

W podrozdziale „Krainy zbudowane z marzeń” zamieszczono fragmenty Kandyda Woltera, Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków Krasickiego i Podróży Guliwera Jonatana Swifta. Wybrane fragmenty zawierają opisy dziwnych krain, do których trafiają bohaterowie powieści. Stanowi to punkt wyjścia do proponowanej w zadaniach pod tekstami refleksji na temat państwa. Wśród pytań do ucznia znajdziemy na przykład takie: „Czy uważasz, że słuszne jest spostrzeżenie starca, że warunkiem szczęścia i niewinności obywateli jest odizolowanie ich od reszty świata?”; „Czym różni się społeczeństwo nipuańskie [z powieści Krasickiego] od europejskiego?”; „Jaki ustrój wydaje ci się najbardziej odpowiedni dla współczesnego państwa? Dlaczego?”. Zamieszczenie w podręczniku tych zagadnień jest kontynuacją kształcenia obywatelskiego podjętego już w poprzednich częściach z tej serii (por. renesansowe utopie w podręczniku do kl. II, cz. 1).

OPRACOWANIE DYDAKTYCZNE

Opracowanie dydaktyczne jest podobne jak w innych tomach z tej serii. Wyjaśnienia terminów w ramkach obok tekstu i na końcu książki, oraz odsyłacze (także do części historycznej czy filozoficznej) na pewno ułatwiają korzystanie z książki, umożliwiają przekazanie pogłębionego i bardziej zrozumiałego obrazu epok. Pod tekstami znajdują się zawsze pytania i zadania. Kilka ich przykładów podano wyżej. Ponieważ zadania umieszczono pod każdym tekstem, a pod ważniejszymi fragmentami może ich być nawet dziesięć, nauczyciel korzystający z podręcznika ma do wyboru całkiem spory arsenał pomysłów na przeprowadzenie lekcji. Zaznaczyć przy tym trzeba, że zadania te są twórcze i odnoszą się do treści omawianych utworów, nie ma tu np. próśb o podkreślenie rzeczowników czy przepisanie fragmentu tekstu do zeszytu.

Podobnie jak w innych tomach tego cyklu, tak i tutaj widać, że autorom chodzi o aktywowanie uczniów, wyrabianie w nich zdolności i chęci krytycznego myślenia. Czytając podręcznik można odczuć, że autorzy traktują ucznia jak partnera. Nie tylko wymagają, żeby sobie dane treści przyswoił, ale także zachęcają go do wyrażania własnych opinii.

Dział „W świecie kreacji”, podobnie jak w innych podręcznikach z tej serii, poświęcony jest zagadnieniom form literackich. Omówione są (z podaniem przykładów) takie terminy jak np. ballada, dramat (dramat romantyczny, akcja, tekst poboczny), rym. W podręczniku nie ma materiałów do kształcenia językowego.

VARIA

Niewielkie zastrzeżenia może miejscami budzić język komentarza, którym opatrzone są utwory literackie w dziale „W świecie emocji”. Pojawiają się tu powtórzenia, styl robi się miejscami bardzo emocjonalny i patetyczny, a przez to niejasny. I tak na s. 279 można przeczytać, że „bohater romantyczny to zbuntowany samotnik, który w imię wielkich idei wypowiada wojnę światu. To człowiek, który w imię wolności jest w stanie zbuntować się przeciw panującym zasadom (...)”. Na stronie 281 o Konradzie: „Miota się po celi w rozpaczy, buntuje się przeciw niesprawiedliwości świata i przeciw Bogu, który dopuścił do pozbawienia Polski wolności. Śpiewa pieśń, która jest krzykiem rozpaczy i buntu przeciw ciemiężcom”. Te dwa następujące po sobie zdania, w których miotający się w rozpaczy buntownik śpiewa pieśń rozpaczy i buntu, są chyba zbyt podniosłe i zbyt nacechowane emocjonalnie, żeby mogły skutecznie przekazaywać jakąś treść.

W podręczniku jest także kilka drobnych stylistycznych niezręczności, jak np. na str. 284, gdzie miłość to „zemsta bożka miłości, który mści się na ludziach, każąc im kochać”. Dla oświecenia świat to maszyna, której „mechanizm możliwy jest do poznania” (str. 215), a do Malborka zjeżdżają się (str. 356) „najwybitniejsi Krzyżacy” (bardziej odpowiednie byłoby tu chyba słowo „najznakomitsi”).

Opracowała Justyna Górny