OPIS:
OPRACOWANIE DYDAKTYCZNE
Część pierwsza trzeciego tomu podręcznika w całości poświęcona jest literaturze i sztuce w XX wieku.
W pierwszym dziale, "W poszukiwaniu nowych form i tematów", uczeń za pośrednictwem utworów polskich i obcych artystów, spotyka się z awangardami początku wieku, futuryzmem, surrealizmem, abstrakcjonizmem. Uczy się, jak w sztuce XX wieku tracą ważność obowiązujące dotąd kategorie, takie jak naśladowanie rzeczywistości, piękno, spójność logiczna. Autorka pokazuje nie tylko, jak artyści zrywają z tradycją, lecz także jak prowadzą z nią grę. Osobny rozdział poświęca współczesnej kinematografii.
Drugi dział, "Doświadczeni przez historię", pokazuje, jak tragiczne wydarzenia historyczne XX wieku wpłynęły na sztukę tego okresu, jakie były postawy twórców wobec wojen, rewolucji i reżimów. Ten dział nie jest jednak tylko suchą rejestracją faktów historycznych i oddźwięku, jaki znalazły w sztuce. Autorka przedstawia tę tematykę z różnych perspektyw, w sposób pogłębiony i wyczerpujący. Uczeń kilkakrotnie staje przed pytaniem, w jakim stopniu dzieło literackie może być traktowane jak źródło historyczne lub czym różni się przekaz historyczny od przekazu historycznego, nawet wtedy, gdy oba traktują o tych samych wydarzeniach. Musi także zastanowić się nad przyczynami dwudziestowiecznego zła oraz nad tym czy i w jakim stopniu zagraża nam ono nadal.
Dobór tekstów w obu działach jest bardzo ciekawy i niebanalny, a opracowanie graficzne atrakcyjne i przejrzyste. Podręcznik ilustrują liczne reprodukcje obrazów, rzeźb i zabytków włączone w tekst książki, związane tematycznie z prezentowanymi tekstami literackimi oraz wykorzystane w pytaniach i poleceniach. Dzięki takiemu połączeniu autorka pokazuje, jak pewne motywy i wątki w różnych ujęciach pojawiają się w literaturze i sztukach plastycznych oraz jak rozwijane są przez różnych artystów.
Zaletą podręcznika jest to, że traktuje uczniów dojrzale i poważnie, wymaga od nich wiele uwagi, skupienia a także wiedzy, inteligencji i umiejętności korzystania ze źródeł. Często odwołuje się do wiadomości z poprzednich klas - z poprzednich części podręcznika.
Wadą książki jest to, że notki biograficzne o pisarzach i artystach brzmią na ogół sucho i naukowo, a często zawierają informacje zbędne na tym etapie edukacji. Również umieszczone w ramkach wyjaśnienia historyczne bywają zbyt ogólnikowe lub encyklopedyczne. Ze względu na to, że podręcznik prezentuje trudny materiał i przedstawia go wielostronnie na tle rozmaitych kontekstów, znalazło się w nim niemało tego rodzaju informacji. Z konieczności są to notki skrótowe i czasem ich nagromadzenie sprawia wrażenie nadmiaru. Dlatego przy pracy z tym podręcznikiem konieczna jest ciągła, uważna współpraca nauczyciela z uczniami, wyjaśnianie i komentowanie trudniejszych fragmentów, w końcu czuwanie nad tym, aby notki biograficzne, definicje i informacje zostały zrozumiane.
Na ogół autorka stara się zmuszać ucznia do myślenia, najwyżej naprowadzając go na właściwą odpowiedź, zdarza się jednak, że ta odpowiedź jest zbyt dosłownie zasugerowana i nie pozostawia uczniowi możliwości wyboru. Zdarzają się polecenia w rodzaju: "udowodnij, że...", "uzasadnij pogląd, że...".
INNOŚĆ I WSPÓŁISTNIENIE
Problem inności bezpośrednio pojawia się tutaj właściwie tylko raz, ale w bardzo ważnym ujęciu. Tekst Kapuścińskiego, poświęcony problemowi ludobójstwa, zamieszczony w rozdziale "Niekończąca się historia", zwraca uwagę na mechanizm wynajdywania INNEGO i czynienia z niego obiektu nienawiści, wroga narodu. Autorka podręcznika zwraca na to uwagę i każe uczniowi zastanowić się nad problemem. Kapuściński przywołuje kilka aktów ludobójstwa znanych co prawda z historii, lecz rzadziej pojawiających się w dyskusjach publicznych i słabiej zakorzenionych w naszej świadomości niż zbrodnie stalinizmu i faszyzmu. W ten sposób po pierwsze zwraca uwagę na fakt, że przypadki eksterminacji nie są zamkniętym rozdziałem historii, ale wciąż możliwym scenariuszem, do którego realizacji nie powinniśmy dopuścić. Po drugie, uczeń zostaje skonfrontowany z faktem, że nie tylko jego społeczność doświadczyła cierpień w XX wieku. Dzięki temu dystansuje się do martyrologicznego schematu widzenia historii i uczy współczucia dla innych społeczności niż własna.
Ze względu na tematykę tej części podręcznika problem społecznego współżycia różnych kultur i religii pojawia się w kontekście Holocaustu. Temat opracowany jest bardzo starannie, opatrzony licznymi komentarzami historycznymi i zilustrowany takimi utworami jak "Pamiętnik" Korczaka (fragment), wiersz Szymborskiej "Jeszcze", opowiadanie Hanny Krall, "Pola". Szczególnie ten ostatni tekst porusza problem postaw rozmaitych grup i jednostek wobec zagłady Żydów, choć jest raczej przykładem pozytywnym i być może brakuje dla niego przeciwwagi, która pozwoliłaby uczynić dyskusję bardziej obiektywną.
WOBEC STEREOTYPÓW - SPRAWNOŚCI KOMUNIKACYJNE
Przedstawiając historię wojen, rewolucji i historycznych zawieruch oraz analizując związane z nimi teksty literackie, autorka unika patosu i egzaltacji. Ukazuje przede wszystkim, jak wielkie wydarzenia wpływają na los jednostek i jak doświadczają ludzi, przysparzając niejednokrotnie więcej zła, niż miały przynieść dobra.
Dział "Doświadczeni przez historię" dotyczy przede wszystkim problemu dyktatury komunistycznej i okrucieństw II wojny światowej (osobne dwa rozdziały poświęcone zostały Holokaustowi i Powstaniu Warszawskiemu). Jednak autorka nie ogranicza się do tego. Rozdział "Nie kończąca się historia" mówi o kolejnych wojnach XX wieku - o wojnie w Jugosławii, o ataku terrorystycznym na World Trade Centre. Pokazuje więc historię równie okrutną, ale bardziej współczesną młodym ludziom i przez to może bardziej przemawiającą do ich wyobraźni. Pokazuje, że zło, do którego człowiek okazał się zdolny, drzemie w nim nadal i zawsze może się ujawnić.
Bardzo ważny jest rozdział "Wobec politycznych manipulacji", szkoda tylko, że ogranicza się właściwie do czasów komunizmu - zawiera bowiem reprodukcje socrealistycznych plakatów, wiersz Herberta "Ornamentorzy", fragment "Roku 1984" (jako alegoria totalitaryzmu), wiersz Barańczaka "N.N. przekręca gałkę radia" i wreszcie - w pewnym sensie jako odpowiedź - "Przesłanie Pan Cogito". Tymczasem można by przedstawić ten problem bardziej uniwersalnie, w oderwaniu od konkretnej sytuacji historyczno-politycznej i pokazać, że język zawsze niesie ze sobą możliwość manipulacji i arbitralnego kształtowania zbiorowej świadomości i pamięci. Ta cecha języka jest ciągłym zagrożeniem i bywa wykorzystywana w różnych okolicznościach przez różne władze i autorytety. Sugestia tego rodzaju pojawia się tylko raz, w notce biograficznej prezentującej sylwetkę Orwella: "Termin nowomowa używany jest powszechnie na określenie nie tylko języka propagandy komunistycznej, ale też językowej manipulacji obecnej w wielu innych dziedzinach życia." Przydałoby się trochę więcej na ten temat lecz lukę tę może z powodzeniem wypełnić nauczyciel.
Jak wspomniałam, autorka zachowuje na ogół dystans wobec martyrologii i przesadnego uwznioślania wojen, powstań i rewolucji. Jednak ta perspektywa załamuje się przy analizie fragmentu "Pamiętnika z powstania warszawskiego". Autorka cytuje zarzuty, jakie pojawiły się po opublikowaniu tego utworu, a potem każe uczniom wyjaśnić na podstawie tekstu, dlaczego były one bezpodstawne - "wskaż w tekście fragmenty przeczące tej opinii..." Tymczasem lektura "Pamiętnika z powstania warszawskiego" Białoszewskiego jak najbardziej pozwala na interpretację, którą tutaj się dyskwalifikuje, a mianowicie, że "powstanie zostało odheroizowane, pozbawione historycznej rangi". Zwłaszcza trudno się nie zgodzić ze stwierdzeniem, że zamiast pisać z punktu widzenia "powstańca walczącego na barykadzie" Białoszewski pisze jako "cywil opisujący wydarzenia z perspektywy schronu" i ta perspektywa ma wielkie znaczenie dla interpretacji utworu.
VARIA
W podręczniku pojawiają się czasem drobne błędy wnikające raczej z niestaranności niż niewiedzy, ale takie, które nie powinny się pojawić.
W komentarzu do rozdziału o "Imperium" Kapuścińskiego, notka na marginesie podaje, że "Stalin (...) zajmował się zaborem Polski Litwy Łotwy i Estonii, wojną z Finlandią a następnie wojną."
W wierszu Szymborskiej "Koniec i początek" zamiast "w strzępach będą rękawy od zakasywania" wydrukowano "rękawy do zakasywania?.
Opracowała Magdalena Kowalska