Tytuł: Ślad na fali. Język polski w gimnazjum.

Wydawnictwo Oświata

Wydanie pierwsze

OPIS:

OPRACOWANIE DYDAKTYCZNE

Podręcznik ten, jak zapowiada podtytuł: „Teksty i ćwiczenia”, to raczej wypisy z literatury opatrzone pytaniami i poleceniami. Nie zawiera prawie w ogóle tekstu autorskiego i bardzo mało wiadomości z zakresu teorii i historii literatury, definicji gatunków literackich czy środków stylistycznych. Ponieważ jednak wiadomości te i umiejętność ich wykorzystywania przy analizie tekstów są często wymagane w pytaniach i poleceniach, uczeń musi je zdobyć na własną rękę lub z pomocą nauczyciela (autorki bowiem nie wskazują odpowiednich źródeł). Bardzo nieliczne definicje i objaśnienia, które jednak znalazły się w podręczniku, zostały wplecione w tekst pytań i poleceń, uczeń więc prawie równocześnie zdobywa jakąś wiedzę i musi umieć ją zastosować. Na przykład: „W Pieśni znajdź potwierdzenie jednej z reguł wiersza sylabicznego: średniówka występuje w wersach powyżej ośmiu sylab” (s. 92). Notki o pisarzach i poetach zamieszczone są na końcu książki w łącznym zestawieniu w porządku alfabetycznym.

Teksty opracowane są nierówno, niektóre bardzo szczegółowo i wielostronnie inne tylko powierzchownie. Pytania i polecenia zmuszają do samodzielnej pracy nad tekstem, która często ogranicza się jednak do odtworzenia dosłownego i metaforycznego sensu prezentowanych utworów, wydobycia cech gatunkowych i ewentualnie elementów komizmu bądź groteski. Na ogół zaś nie zwracają uwagi na aktualność treści i wartości niesionych przez teksty literackie, rzadko konfrontują je z wartościami ważnymi dla ucznia.

Podobnie jak w pierwszej części podręcznika pojawiają się sformułowania typu: „Wykaż, że...”, „Udowodnij, że tekst jest...”, „Potwierdź spostrzeżenie, że...”. Takie opracowanie tekstów zdaje się wynikać z braku zaufania do uczniów, do ich umiejętności samodzielnego formułowania sądów i z braku wiary w to, że mogą czasem wpaść na sensowny pomysł, którego autorki nie przewidziały. Przekonanie, że istnieje tylko jedna właściwa interpretacja utworu literackiego może utrudniać uczniom twórczą pracę nad tekstem. Takich pytań jest jednak o wiele mniej niż w pierwszej części, częściej za to padają zwroty: „Czy uważasz, że...”, „Jaki twoim zdaniem jest stosunek autora do...”, które umożliwiają uczniom bardziej samodzielną pracę nad tekstem.

Układ treści w podręczniku jest nie chronologiczny lecz tematyczny, kolejne cztery działy poświęcone są dorastaniu, tradycji, fantastyce i ostatni, zatytułowany „Kalejdoskop”, obraca się wokół rozmaitych tematów (język, kino, teatr, komputer). Ciekawie i dość spójnie przedstawia się dział „Inne spojrzenie”, który składa się z dwóch części: pierwsza poświęcona jest fantastyce w literaturze, druga absurdowi i grotesce. Dużo gorzej (podobnie jak w pierwszej części podręcznika) wygląda dział „W kręgu tradycji”, który w żaden sposób ani wprost, ani pośrednio nie odpowiada na pytanie, czym jest tradycja. (Wyróżnia się w nim pozytywnie rozdział „Spod znaku obrączki” przybliżający obyczaje ślubne różnych epok na podstawie tekstów literackich i zachęcający do refleksji na temat współczesności w tym kontekście.)

Opracowanie graficzne jest niezbyt ciekawe, monotonne kolorystycznie i kompozycyjnie. Kolorowe zdjęcia i reprodukcje obrazów nie towarzyszą związanym z nimi tematycznie tekstom, lecz są zebrane w barwnych wkładkach wklejonych co kilkanaście stron. Związki większości tych ilustracji (choć nie wszystkich) z prezentowanymi tekstami są zrozumiałe, jednak tylko niektóre są przywołane w pytaniach i poleceniach oraz interpretowane łącznie z odpowiednimi tekstami.

W podręczniku, który opiera się przede wszystkim na wypisach z literatury, można spodziewać się ciekawych i niebanalnych tekstów, dobranych wedle jakiejś spójnej koncepcji autorskiej. Tymczasem dobór tekstów, choć mało konwencjonalny, nie prezentuje się interesująco, wiele jest tekstów mało atrakcyjnych zarówno pod względem wychowawczym jak i artystycznym.

INNOŚĆ I WSPÓŁISTNIENIE

Podręcznik nie lansuje żadnego światopoglądu, ale nie dlatego, że zachowuje obiektywizm, prezentując różne punkty widzenia i różne perspektywy, ale dlatego, że nie porusza się w ogóle wokół problemów światopoglądowych. Nie prezentuje więc uczniom idei obiektywizmu. Nie jest religijny ani laicki, ale też uczniowie nie dowiedzą się z niego, czym jest religijność, a czym laicyzm.

W związku z tym także problem współżycia w jednym społeczeństwie ludzi o rozmaitych poglądach, religiach, różnych pod względem rasowym bądź narodowościowym, nie został w tym podręczniku zaprezentowany ani jako odrębne zagadnienie, ani włączony w inne rozdziały. Gdyby nauczyciel chciał podjąć ten temat, jako zagajenie dyskusji mogą mu posłużyć opowiadania „Biały ptak” Filipowicza i „Biała wrona” Bułhakowa. W jednym i drugim opowiadaniu pojawia się motyw niechęci, jaką budzi w otoczeniu biały ptak z powodu swojej inności.

Pomysł zamieszczenia Biblii w dziale „W kręgu tradycji” nie jest chyba najszczęśliwszy. Zazwyczaj w podręcznikach Biblię umieszcza się obok mitologii greckiej i rzymskiej, w rozdziale o starożytności – wtedy traktuje się ją bardziej jak dzieło literackie, a także jako inspirację i punkt odniesienia wielu innych tekstów literackich, a tak właśnie powinna być traktowana w podręczniku do literatury. Poza tym w opracowaniu tego tematu można zauważyć pewne niejasności. Notka informująca, że „Biblia jest świętą księgą dla wyznawców judaizmu i chrześcijan” wydaje się mało precyzyjna, nie tłumaczy czym jest Stary a czym Nowy Testament. Jedno z poleceń brzmi: „Dekalog stanowi fundament moralności chrześcijańskiej. Został potwierdzony przez Chrystusa w Kazaniu na Górze. Odwołując się do poszczególnych przykazań, wykaż ich uniwersalny charakter” (s. 83). Dla ucznia, który przeczyta to polecenie, nie będzie jasne, czy Dekalog, który Chrystus „potwierdził” istniał już wcześniej i skąd się wziął. Nie zwraca się tutaj uwagi na to, że Dekalog jest jednak fundamentem moralności judeochrześcijańskiej i dopiero z tej perspektywy można ewentualnie rozważać jego uniwersalny charakter.

WOBEC STEREOTYPÓW – SPRAWNOŚCI KOMUNIKACYJNE

Z pytań i poleceń do tekstów można sądzić, że autorki raczej nie myślą w kategoriach stereotypów, nie zadają jednak uczniom żadnych pytań, które zmusiłyby ich do zastanowienia się nad tym problemem, nie uczą więc, jak świadomie rozpoznawać stereotypy i unikać ich. Trudno powiedzieć, czy te braki wynikają to z zaniedbania tej właśnie problematyki, czy raczej z koncepcji podręcznika, w której generalnie nie ma miejsca na refleksje światopoglądowe.

Dość stereotypowo i właściwie bez pomysłu skomponowany został dział „W kręgu tradycji”. Oprócz wspomnianych już fragmentów Biblii składa się na niego kilka wierszy religijnych i rozdziały: „W cieniu Arkadii”, (Wergiliusz, Kochanowski, „Pan Tadeusz”, fragment „Nad Niemnem”, fragment powieści Gojawiczyńskiej), „Spod znaku obrączki” oraz „Wina i kara” („Dziady”, cz. II, „Balladyna”). Trudno z tego zrozumieć, jak autorki rozumieją pojęcie „tradycja”, zwłaszcza, że w pytaniach do żadnego z prezentowanych w nim tekstów nie pojawia się próba refleksji na ten temat. Z pewnością jednak nie ma tu miejsca na tradycje „małych ojczyzn”, na różnorodne tradycje rodzinne. Nie pojawia się propozycja krytycznego stosunku do własnej tradycji lub przynajmniej dystansu do niej ani też możliwość wyboru tradycji czy świadomego jej kształtowania.

Niewykorzystaną okazją do rozmowy na temat nawyków i konwencji myślowych mogłaby być lekcja polskiego z „Ferdydurke”, jednak autorki w pytaniach do tekstu bardziej skupiają się na wykazaniu wyolbrzymienia problemu i groteskowych cech tekstu niż jego odniesień do ówczesnej, a także naszej, rzeczywistości.

VARIA

Niektóre polecenia są trochę niejasne (czasem z powodu niezręczności stylistycznych) lub niepotrzebne. Na przykład: „Nad Niemnem jest powieścią o czasach współczesnych autorce. Wykorzystując notę biograficzna poświęconą autorce, podaj fakt historyczny, który zapewne miał wpływ na losy bohaterów tego utworu” (s. 102). Chodzi oczywiście o powstanie styczniowe, jednak ani jedno nawiązanie do tego wydarzenia w prezentowanym fragmencie powieści się nie pojawia i do zrozumienia go informacja ta jest zupełnie niepotrzebna. Uczeń umiejący logicznie myśleć odpowie oczywiście na to pytanie, jest to bowiem jedyne wydarzenie historyczne, o jakim wspomina notka biograficzna pisarki, w żaden sposób jednak nie wpłynie to na jego umiejętność interpretacji tekstu literackiego. Trudno też całkiem się zgodzić z definicją zawartą w jednym poleceniu, wedle której przeżycia estetyczne to „doznania towarzyszące kontaktom ze sztuką i pięknem natury” (s. 10) – przeżyć towarzyszących obcowaniu ze sztuką nie można chyba sprowadzić tylko do przeżyć estetycznych.

Bardzo drobne niezręczności stylistyczne, na ogół wynikające ze zbyt skrótowych sformułowań, pojawiają się bardzo często w pytaniach i poleceniach. Na przykład: „Wykaż się rozumieniem różnic między rodzajami literackimi uzupełniając zdanie....” (s. 154). „Nazwij uczucia doznawane przez bohaterów” (s. 105); „Wykaż, że cytat z powieści Gombrowicza: Wielka poezja będąc wielką poezją nie może nie zachwycać nas a więc zachwyca można uznać za ilustrację wypowiedzenia: Doprowadzić coś do absurdu” (s. 186). Niezręczności językowe pojawiają się też w notkach biograficznych znajdujących się na końcu książki. O Andrzeju Bursie napisane jest, że „widziano w nim wyraziciela buntu i niepokojów swojego pokolenia”. O Orzeszkowej, że „kryterium wartości człowieka uczyniła nie pochodzenie i majątek, lecz stosunek do pracy i wartości narodowej.” W notce o Orzeszkowej dziwi także autorytatywne stwierdzenie, że z jej powieści „najlepsza to Nad Niemnem” (w końcu najlepsza to nie to samo, co najbardziej znana).

Opracowała Magdalena Kowalska.