JĘZYK POLSKI

Klasa III

GARSZTKA TADEUSZ

GRABOWSKA ZUZANNA

OLSZOWSKA GABRIELA 

Do Itaki. W rodzinnej Europie

Społeczny Instytut Wydawniczy ZNAK Sp. z o.o.

Rok wydania: wydanie pierwsze

OPIS:

OPRACOWANIE DYDAKTYCZNE
Podręcznik zawiera bardzo ciekawe, różnorodne teksty, dające okazję do poruszenia wielu ważnych i kontrowersyjnych tematów. Nie są one najlepiej opracowane, jednak dobrze wykształcony i samodzielny nauczyciel może z pożytkiem korzystać z tego podręcznika. Składa się on z trzech działów. Dział III - "Ku nieobjętej ziemi" - chyba najlepszy - jest dla uczniów okazją do spotkania z fragmentami powieści Manna, Kafki, Prousta i Joyce'a, dowiedzenia się, jakie były początki nowej powieści i zrozumienia jej cech charakterystycznych. Spotykają się też z dobrą poezją polską i obcą. Gorzej opracowane są pozostałe działy: I - "Zaczynając od małych ojczyzn" i II - "Z orłem w koronie". Wiele tu uproszczeń i nadużyć interpretacyjnych. Autorzy przywołując ciekawych i kontrowersyjnych twórców, takich jak Bursa, Białoszewski, Gombrowicz, nie wydobywają z nich tego, co najważniejsze, upraszczając przy tym prezentowaną w ich utworach problematykę. Bywa, że pytania, choć powierzchownie kojarzą się z tematyką utworu, nadają mu niewłaściwy kontekst, czasem nie licujący z jego głębią lub dramatyzmem. Wiersz Bursy "Warszawa-fantom" o ewidentnych podtekstach politycznych został potraktowany jako impresja na temat Warszawy. Do innego wiersza Bursy "Języki obce" zadano pytania: "Nauka języków obcych - moda czy konieczność?" "Przygotuj tekst reklamy zachęcający twoich rówieśników do nauki języków obcych." Wierszowi Różewicza "Ocalony" towarzyszy pytanie: "Szukam nauczyciela i mistrza. Ogłoszenie." Często pojawiają się pytania sugerujące odpowiedź lub narzucające jakiś pogląd. Np.: "W formie wypracowania uzasadnij słuszność słów Zagajewskiego: Jestem zdania, że po końcu świata należy żyć tak, jak zawsze." (Tekst Zagajewskiego dotyczy II wojny światowej i nie każdy musi się z takim optymistycznym stwierdzeniem zgadzać.) W podręczniku zamieszczono wiele reprodukcji obrazów i zdjęć, ilustrujących powtarzanie się podobnych motywów w literaturze i w sztukach plastycznych. Często jednak związek tych ilustracji z omawianym tematem jest bardzo powierzchowny lub też jest zbyt trudny i wymaga koniecznie komentarza. Np. fragmenty "Balladyny" zostały zilustrowane "Polonią" Wyspiańskiego. Podręcznik zmusza do pracy nad formułowaniem myśli. Mimo że najczęściej teza narzucona jest przez autorów, uczniowie muszą nauczyć się wyrażać przemyślenia w bardzo różnorodnych formach, takich jak: opowiadanie, wiersz, dialog, scenka teatralna. Często muszą przedstawić jakiś problem w postaci sondażu czy reportażu. Autorzy nie stronią od nowoczesnych form wyrazu takich jak: collage czy nawet strona internetowa. Często zamiast podawać gotowe definicje odsyłają do słownika czy encyklopedii, jak również do internetu. Chociaż byłoby może lepiej, gdyby wskazywali uczniom konkretne publikacje, zamiast pisać "Korzystając z dostępnych ci źródeł..."

WOBEC STEREOTYPÓW - SPRAWNOŚCI KOMUNIKACYJNE
Problem stereotypów pojawia w podręczniku trzykrotnie, zawsze jednak marginalnie, nie jako główny temat. Po raz pierwszy przy okazji tekstu o Słowianach Prokopiusza z Cezarei z VI w. n.e., uznanego przez autorów za niesprawiedliwy i opierający się na stereotypach. Towarzyszy mu pytanie będące próbą ujęcia zagadnienia z szerszej perspektywy: "Jakie znasz inne przykłady stereotypów?". Drugi raz o stereotypach wspomina się przy okazji fragmentu "Wesela" Wyspiańskiego (rozmowy Poety z Panną Młodą o Polsce); autorzy cytują różne przysłowiowe zdania o Polakach i proszą uczniów o dyskusję: "Z którymi twierdzeniami się zgadzasz? Które twoim zdaniem sš krzywdzące?" (nie wskazują zatem na sam mechanizm działania stereotypu etnicznego, nie poddają w wątpliwość czasem zbyt wygórowanego mniemania Polaków na własny temat.) I trzeci raz problem stereotypu pojawia się przy okazji tekstu o Cyganach, mowa jest o uprzedzeniach i o złu, które może z nich wyniknąć. To stanowczo za mało. Autorzy kładą zbyt silny nacisk na negatywne stereotypy dotyczące polskości, a temat stereotypów dyskryminujących "obcych" nie pojawia się ani w rozdziale o Żydach, ani o Sarmatyzmie.
Trochę brakuje rozdziału poświęconego językowi i możliwościom manipulacji, jakie ze sobą niesie. Podręcznik nie uczy krytycznej lektury, umiejętności oceniania stosunku autora do świata opisywanego i do własnych słów, choć wiele tekstów domagałoby się takiego podejścia, np.: przy tekście "Mój Kraków" Zygmunta Nowakowskiego, przydałoby się pytanie o stosunek autora do opisywanego miasta (patos, idealizacja, mitologizacja), przy "Mojej piosnce" Norwida - pytanie, czy stosunek autora do ojczyzny możemy uznać za obiektywny.

INNOŚĆ I WSPÓŁISTNIENIE
Podręcznik napisany jest z perspektywy religii katolickiej, narzuca taką perspektywę uczniom i wedle niej przeprowadza analizę tekstów. Wskazuje na tę religię jako na jedyne źródło naszego systemu wartości. Tendencja ta była to bardziej widoczna w części II, która była bezpośrednio poświęcona przekazaniu światopoglądu katolickiego, niż w tej, która ma być raczej zastosowaniem jego w interpretacji kultury, literatury i sztuki. Nawet teksty, które nie odwołują się do tego światopoglądu, a wręcz z nim polemizujš - np. poezje Tadeusza Różewicza, interpretowane sš w kategoriach religijnych. (Wiersz "Ocalony" osadzony został w kontekście biblijnym; pojawia się upraszczająca i wypaczająca sens utworu sugestia, że "mistrz i nauczyciel" to Jezus Chrystus; jedno z poleceń np. brzmi: "Wyszukaj w Biblii dowolną scenę z uzdrowieniem chorego.") Perspektywa katolicka ujawnia się w formułowaniu pytań i poleceń, np.: "Pieśń do słów wiersza Norwida z muzyką Jana Kreuze należy do ukochanych utworów Jana Pawła II. Jak sądzisz, dlaczego?", "Biblia - ojczyzna nasza. W dowolnej formie wskaż kulturotwórczą rolę Biblii." "Jakie inne pieśni religijne odegrały równie [jak Bogurodzica] doniosłą rolę w naszej historii?" Autorzy kładą wyraźny nacisk na religijne początki państwa polskiego. Tytuły kolejnych działów oceniane pod kątem tolerancji i otwartości wyglądają obiecująco. I - "Zaczynając od małych ojczyzn" (regiony, kolejne stolice, pogranicza) II - "Z orłem w koronie" (literatura narodu polskiego) III - "Ku nieobjętej ziemi"(tło europejskie). Okazuję się jednak, że został tu naszkicowany dość tradycyjny i stereotypowy obraz. Rozdział o stolicach (od kolebki - Wielkopolski, przez Kraków, po Warszawę) to właściwie historia Polski, jako ojczyzny wyłącznie Polaków, od dziejów legendarnych do współczesnych. Plusem książki jest fakt, że obok tekstów serio mamy żartobliwe rysunki Mleczki dotyczące legend Krakowa. Rozdział zatytułowany "Regiony" przedstawia kolejno polskie góry, Śląsk (nie ma jednak żadnej uwagi o niemieckiej historii Śląska), Pomorze, w tym Kaszuby (znowu brakuje uwagi o ich poczuciu narodowej odrębności, a także o problemie języka kaszubskiego) Dobrą okazją do dyskusji o wielości kultur w Rzeczypospolitej Obojga Narodów byłby rozdział "Soplicowo", zwłaszcza, że autorzy załączyli tekst wywiadu z Jarosławem Markiem Rymkiewiczem, który szeroko omawia ten wątek. Żadne z pytań i poleceń jednak nie nawiązuje do tego tematu. W kolejnym rozdziale - "Pogranicza" - autorzy prezentują uczniom dwie kultury: cygańską i żydowską. Uczniowie mogą dowiedzieć się wiele na temat obyczajów i tradycji Cyganów oraz Żydów. Nie pojawia się jednak odpowiedź na pytanie, skąd wzięli się na ziemiach polskich i dlaczego już ich nie ma. Przydałoby się też zwrócić uwagę na to, co ich łączy z kulturą polską, na przenikanie się kultur. Ten rozdział wygląda raczej jak zachęta do życzliwego przyjrzenia się "obcym", z którymi nie mamy nic wspólnego. Podręcznik pozbawiony jest przejawów wrogości wobec innych kultur czy religii. Nie ma w nim nawet nuty nacjonalizmu czy ksenofobii. Polska przedstawiona jest jednak jako kraj jednolity etnicznie, nie pojawia się problem współistnienia z innymi kulturami, religiami, narodami ani zagadnienie tolerancji, zrozumienia dla inności.

VARIA
Przy wierszu Achamtowej "Żona Lota" zamieszczono obraz pt. "Lot i jego córki" i polecenie: "Mamo... - lament córek. Przedstaw w formie dialogu wydarzenie będące treścią obrazu" Wygląda na to, że autorzy połączyli dwie historie: o śmierci żony Lota i o tym, co wydarzyło się w górach między Lotem i jego córkami.

Opracowała Magdalena Kowalska