tytuł: Wiedza o społeczeństwie. Podręcznik dla pierwszej klasy gimnazjum

Wydawnictwo Arka

wydanie: Poznań 2002

OPIS:

Podręcznik niniejszy opracowano na podstawie programu autorskiego Marii Pacholskiej i jako taki jest częścią serii podręczników, toteż problematyka przezeń poruszana jest fragmentem większej całości.

OBYWATELE, PAŃSTWO, NARÓD

Celem podręcznika jest kształtowanie właściwych postaw obywatelskich – formowanie świadomego obywatela (s. 5). Autorka konsekwentnie posługuje się terminami obywatelstwo, obywatel, społeczeństwo. Termin naród nie pojawia się ani razu w całym podręczniku, nie ma również mowy o patriotyzmie. Zdefiniowano pojęcie społeczeństwa jako „dużą zbiorowość ludzi ukształtowaną w procesie historycznym. Cechą charakterystyczną społeczeństwa jest jego powszechność, gdyż obejmuje ono wszystkich ludzi żyjących na danym terytorium. Jest również wewnętrznie zorganizowane dzięki instytucjom społecznym i politycznym. Instytucje te przyczyniają się do powstawania związków między poszczególnymi grupami społecznymi. Społeczeństwo łączy także kultura. Jest ono także wspólnotą gospodarczą” (s. 31). W podręczniku to społeczeństwo, nie zaś naród tworzy spoistą grupę, stanowi układ odniesienia dla norm prawnych, religijnych i obyczajowych, a normy te obowiązują ze względu na społeczną aprobatę. Nie mówi się o obywatelstwie jako stosunku prawnym, nie pojawia się również definicja obywatelstwa, ale obywatelstwo nie ogranicza się wyłącznie do relacji formalnej – obywatele tworzą rzeczywistą więź społeczną. Niewiele również powiedziano o samym państwie, jego istocie, genezie, ustroju. Zagadnienia dotyczące państwa pojawiają się w części poświęconej życiu gospodarczemu i to wśród zagadnień szczegółowych – budżetu państwa oraz podatków. Założywszy, że osobne rozdziały poświęcone państwu pojawią się w kolejnych częściach podręcznika, nie jest to układ fortunny: najpierw rozważa się kwestie szczegółowe dotyczące finansów państwa, a dopiero w drugiej lub trzeciej klasie wprowadza samo pojęcie państwa.

TOŻSAMOŚĆ

W podręczniku nie mówi się o tożsamości narodowej, bowiem nie mówi się o narodzie w ogóle. Pojawia się za to kategoria tożsamości społecznej. Jest to poczucie przynależności do określonej grupy. Tożsamość społeczna jest wieloraka i „może opierać się na takich samych zainteresowaniach, podobnych cechach psychicznych czy sposobach zachowania” (s. 11). To oczywiście tylko przykłady, świadczą one jednak o tym, że poczucie przynależności należy do sfery świadomej akceptacji i wyboru, może być ono wielokrotne i nie determinuje jednoznacznie świadomości indywidualnej. Nie wiadomo jednak, czy tożsamość narodowa stanowi tu, choćby potencjalnie, rodzaj świadomości społecznej i czy podlega tym samym prawom, co świadomość społeczna jako taka.

MNIEJSZOŚCI

Podręcznik nie wspomina o mniejszościach narodowych, religijnych i in., nie zajmuje się również imigrantami.

DEMOKRACJA

W podręczniku podkreślono rolę społeczeństwa obywatelskiego, aktywny udział obywateli zarówno w życiu społeczności lokalnej, jak i w życiu państwowym (s. 31). Formą tej aktywności są różnego rodzaju stowarzyszenia obywatelskie, organizacje pozarządowe itd.: „W społeczeństwie obywatelskim istnieje możliwość powoływania różnych organizacji i dobrowolnego w nich działania” (s. 31). Społeczeństwo obywatelskie jest warunkiem demokracji, ale ono również może działać tylko w warunkach demokracji i państwa prawa. Zagadnienie tolerancji pojawia się w podręczniku w kontekście ładu społecznego, na s. 25 znalazło się pytanie: „Dlaczego postawa tolerancji jest ważna dla prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa?” Akapit wcześniej autorka wyjaśnia, że w społeczeństwie pojawiają się różne wzorce zachowań i różne systemy wartości, toteż warunkiem stabilnej sytuacji społecznej jest właśnie postawa tolerancyjna. Tolerancji nie definiuje się w terminach równych praw obywatelskich, ale mówi się o niej jako o składniku kultury politycznej i społecznej.

W podręczniku nie mówi się o prawach człowieka ani o równości praw obywatelskich.

Opracowała Katarzyna Chmielewska