tytuł: Wiedza o społeczeństwie. Zeszyt ćwiczeń dla I klasy gimnazjum

Arka

wydanie: Poznań 2002

OPIS:

Niniejszy zeszyt ćwiczeń opracowano na podstawie programu autorskiego Marii Pacholskiej i jako taki jest on tylko częścią serii, toteż problematyka przezeń poruszana jest dopiero fragmentem większej całości. Niestety nie opublikowano, jak dotąd pozostałych części. Zeszyt ćwiczeń omawiamy w odniesieniu do podręcznika

Maria Pacholska, Wiedza o społeczeństwie. Podręcznik dla pierwszej klasy gimnazjum, Wydawnictwo Arka, Poznań 2002

Cytaty z Zeszytu ćwiczeń zaznaczono skrótem Zć.

OBYWATELE, NARÓD, PAŃSTWO

Celem podręcznika jest kształtowanie właściwych postaw obywatelskich – świadomego obywatela (s. 5). Autorka konsekwentnie posługuje się terminami obywatelstwo, obywatel, społeczeństwo. Termin naród nie pojawia się ani razu w całym podręczniku, nie ma również mowy o patriotyzmie. Zdefiniowano pojęcie społeczeństwa jako „dużą zbiorowość ludzi ukształtowaną w procesie historycznym. Cechą charakterystyczną społeczeństwa jest jego powszechność, gdyż obejmuje ono wszystkich ludzi żyjących na danym terytorium. Jest również wewnętrznie zorganizowane dzięki instytucjom społecznym i politycznym. Instytucje te przyczyniają się do powstawania związków między poszczególnymi grupami społecznymi. Społeczeństwo łączy także kultura. Jest ono także wspólnotą gospodarczą” (s. 31). W podręczniku to społeczeństwo, nie naród tworzy spoistą grupę, stanowi układ odniesienia dla norm prawnych, religijnych i obyczajowych, normy te obowiązują ze względu na społeczną aprobatę. Nie mówi się o obywatelstwie jako stosunku prawnym, nie pojawia się również definicja obywatelstwa, ale obywatelstwo nie jest wyłącznie relacją formalną – obywatele tworzą rzeczywistą więź społeczną. Niewiele również powiedziano o samym państwie, jego istocie, genezie, ustroju. Zagadnienia dotyczące państwa pojawiają się w części poświęconej życiu gospodarczemu i to wśród zagadnień szczegółowych – budżetu państwa oraz podatków. Założywszy, że osobne rozdziały poświęcone państwu pojawią się w kolejnych częściach podręcznika, nie jest to układ fortunny: najpierw rozważa się kwestie szczegółowe dotyczące finansów państwa, a dopiero w drugiej lub trzeciej klasie wprowadza samo pojęcie państwa. W zeszycie ćwiczeń pojawiają się zagadnienia związane ze społeczeństwem obywatelskim, autorka kładzie nacisk na równość szans rozwoju, wolność zrzeszania się oraz podstawę prawną demokracji, to jest konstytucję (Zć, s. 19).

TOŻSAMOŚĆ

W podręczniku nie mówi się o tożsamości narodowej, bowiem nie mówi się o narodzie w ogóle. Pojawia się za to kategoria tożsamości społecznej. Jest to poczucie przynależności do określonej grupy. Tożsamość społeczna jest wieloraka i „może opierać się na takich samych zainteresowaniach, podobnych cechach psychicznych czy sposobach zachowania” (s. 11). To oczywiście tylko przykłady, świadczą one jednak o tym, że poczucie przynależności należy do sfery świadomej akceptacji i wyboru, może być ono wielokrotne i nie determinuje jednoznacznie świadomości indywidualnej. Nie wiadomo jednak, czy tożsamość narodowa stanowi tu, choćby potencjalnie, rodzaj świadomości społecznej i czy podlega tym samym prawom, co świadomość społeczna jako taka. W zeszycie ćwiczeń znalazły się polecenia przybliżające uczniom zagadnienie tożsamości przez pytania: „Kim jestem? Czym się zajmuję? Jaki jest mój cel? Jakie mam marzenia? Co lubię? Co potrafię? Co łączy mnie z moją rodziną? Co łączy mnie z moją klasą?” (Zć, s. 9) W ćwiczeniach znalazły się także społeczne odniesienia do tożsamości: „Mam określoną pozycję społeczną, nawiązuję kontakty z ludźmi, mam określone wolności, posiadam pewne prawa, mam określone obowiązki itp.” (Zć, s. 9).

MNIEJSZOŚCI

Podręcznik ani zeszyt ćwiczeń nie wspomina o mniejszościach narodowych, religijnych i in., nie zajmuje się również imigrantami.

DEMOKRACJA

W podręczniku podkreślono rolę społeczeństwa obywatelskiego, aktywny udział obywateli zarówno w życiu społeczności lokalnej, jak i w życiu państwowym (s. 31). Formą tej aktywności są różnego rodzaju stowarzyszenia obywatelskie, organizacje pozarządowe itd.: „W społeczeństwie obywatelskim istnieje możliwość powoływania różnych organizacji i dobrowolnego w nich działania” (s. 31). Społeczeństwo obywatelskie jest warunkiem demokracji, ale ono również działać może tylko w warunkach demokracji i państwa prawa. Zagadnienie tolerancji pojawia się w kontekście ładu społecznego, na s. 25 znalazło się pytanie: „Dlaczego postawa tolerancji jest ważna dla prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa?” Akapit wcześniej autorka wyjaśnia, że w społeczeństwie pojawiają się różne wzorce zachowań i różne systemy wartości, toteż warunkiem stabilnej sytuacji społecznej jest właśnie postawa tolerancyjna. Tolerancji nie definiuje się w terminach równych praw obywatelskich, ale mówi się o niej jako o składniku kultury politycznej i społecznej.

W podręczniku nie mówi się o prawach człowieka ani o równości praw obywatelskich.

Opracowała Katarzyna Chmielewska