tytuł: Wiedza o społeczeństwie w gimnazjum. Podręcznik i ćwiczenia. Wersja rozszerzona, cz. I

Centrum Edukacji Obywatelskiej

wydanie: Warszawa 2003

Karta zawiera opis podręcznika w wersji rozszerzonej i podstawowej:

T. Merta, A. Pacewicz, J. Królikowski, E. Suska, J. Wróbel, M. Podbielkowski, E. Królikowska, M. Rutkowska-Paszta, A. Klimowicz, J. Sińczak, J. Strzemieczny, Wiedza o społeczeństwie w gimnazjum. Podręcznik i ćwiczenia. Wersja rozszerzona, cz. I, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2003.

T. Merta, A. Pacewicz, J. Królikowski, E. Suska, J. Wróbel, M. Podbielkowski, E. Królikowska, M. Rutkowska-Paszta, A. Klimowicz, J. Sińczak, J. Strzemieczny, Wiedza o społeczeństwie w gimnazjum. Podręcznik i ćwiczenia. Wersja podstawowa, cz. I, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2003

OPIS:

Podręcznik obfituje w odwołania do aktów prawnych, prac socjologów, historyków i politologów. Nie tylko przekazuje wiedzę na temat demokracji i postaw obywatelskich, ale zachęca do aktywnego udziału w życiu publicznym oraz do samodzielnego, krytycznego myślenia. Podręcznik w wersji rozszerzonej jest niemal identyczny pod względem treści z podręcznikiem w wersji podstawowej, zawiera nieco więcej ćwiczeń i poleceń, więcej jest tu odwołań i dłuższe są cytaty, to jednak różnice niewielkie i nie wpływające znacząco na prezentowany materiał, toteż wszystkie cytaty i odniesienia dotyczą wersji podstawowej podręcznika, różnice między wersją podstawową i rozszerzoną zaznaczono tam gdzie to konieczne. Podręcznik kładzie nacisk nie tylko na przekazywanie wiedzy o społeczeństwie, lecz również na kształtowanie postaw obywatelskich.

OBYWATELE, PAŃSTWO, NARÓD

Już na samym początku podręcznika wskazano na dwa znaczenia słowa obywatel. Po pierwsze obywatel, to ktoś, kogo łączy prawny stosunek z państwem, po drugie to ktoś, kogo cechuje postawa obywatelska: chętnie angażuje się w życie publiczne i jest gotów poświęcić własne interesy dla dobra wspólnego (s. 7). Na cnoty obywatelskie składają się również umiejętności radzenia sobie z problemami społecznymi i politycznymi, wola działania i poznania. „Obywatel potrzebuje wiedzy, aby rozumieć, co się dzieje wokół niego” (s. 8). Autorzy rozumieją cnoty obywatelskie jako rodzaj niepisanej normy społecznej, są to przede wszystkim zasady uczciwości, solidarności, odpowiedzialności, tolerancji i lojalności wobec państwa. Obywatel posiadł sztukę dyskutowania, chce wyrażać własne zdanie, tworzy i respektuje normy, potrafi zdobywać informacje i wykorzystywać je w praktyce, umie współpracować z innymi, interesuje się życiem publicznym. Samodzielni obywatele są podmiotem demokracji. Konstytucyjne obowiązki obywatela to troska o dobro wspólne, i wierność Rzeczypospolitej, przestrzeganie prawa, płacenie podatków, obrona ojczyzny i dbanie o stan środowiska naturalnego (s. 156). Osobno omówiono casus nieposłuszeństwa obywatelskiego (s. 157).

W podręczniku podkreślono prymat wspólnoty obywatelskiej nad wspólnotą narodową: to obywatele, nie zaś naród są bytem politycznym. Autorzy podręcznika zdają sobie sprawę z trudności, jakie napotyka się przy definiowaniu narodu: „U początków narodu leży poczucie bliskiej wspólnoty – rodowej, sąsiedzkiej. Temu poziomowi odpowiadają raczej słowa „współplemieniec”, „krajan” niż „obywatel”. Błądzą jednak ci, którzy chcieliby sprowadzić naród tylko do więzów krwi i ziemi. Równie ważne (o ile nie ważniejsze) okazują się: język, historia, tradycja i kultura, naród bowiem to nie tylko więź biologiczna, lecz przede wszystkim kulturowa i duchowa” (s. 117, por. też s. 165). W dalszej części podręcznika przeważa kulturowe rozumienie narodu, choć wspomniana definicja jest zagmatwana i niejednorodna. W podręczniku starannie odróżniono porządek państwowy od narodowego, zaznaczono, że istnieją państwa wielonarodowe i narody, które nie mają własnego państwa.

Autorzy podkreślają, że patriotyzm wiąże się z postawą otwartości na inne kultury i narody. Patriotyzm to nie tylko umiłowanie ojczyzny, lecz także przywiązanie do regionu, małej ojczyzny (s. 80). Już w części wstępnej paragrafu poświęconego tej problematyce znalazła się krytyka hasła „Polska dla Polaków” (s. 119). Patriotą jest ten, kto troszczy się o dobro wspólne, ale pozostaje krytyczny wobec rodaków, a zarazem przychylny innym kulturom (s. 120). Patriotyzm łączyć się może z postawą krytyczną (s. 121). Patriotyzm oddzielono od postaw nacjonalistycznych i szowinistycznych. W podręczniku na tej samej stronie zamieszczono jednak zdjęcie z filmu „Ogniem i mieczem” według powieści Henryka Sienkiewicza, która raczej nie jest przykładem krytycznego i nieksenofobicznego stosunku do innych narodów, a zwłaszcza mniejszości narodowych. Kadr z filmu opatrzono podpisem: „Trylogia Henryka Sienkiewicza to jedno z tych dzieł, które ukształtowały nasz sposób myślenia o polskości i patriotyzmie” (s. 120). Zgoda, tyle że nie jest to ten sposób myślenia o polskości i patriotyzmie, który autorzy skłonni byliby aprobować.

TOŻSAMOŚĆ NARODOWA

Tożsamość narodową potraktowano w kategoriach osobistej deklaracji (s. 141). „Nikt nie ma prawa narzucać obywatelom przynależności do określonej grupy narodowej. Każdy ma prawo zmiany swej narodowości zgodnie z własnymi przekonaniami” (s. 141). Autorzy podają przykłady takich decyzji. W podręczniku nie mówi się jednak o przypadkach wielokrotnej czy też podwójnej identyfikacji narodowościowej, raczej o jednoznacznym wyborze jednej tylko narodowości. Przy okazji patriotyzmu omówiono także problem nacjonalizmu i ksenofobii. Nacjonalizm to „postawa społeczno – polityczna uznająca interesy narodowe za najważniejszą wartość, łącząca się często z poczuciem wyższości swojego narodu wobec innych. Skrajnego nacjonalistę, odczuwającego nienawiść wobec innych narodów nazywamy szowinistą” (s. 165). Nacjonalista jest nieufny wobec tego co obce, stanowczo broni praw rodaków żyjących na emigracji, ale nie chce udzielać takich samych praw mniejszościom narodowym w swoim kraju (s. 119 – 120). Podręcznik wyraźnie dystansuje się od postaw nacjonalistycznych i ksenofobicznych, krytycznie odnosi się do hasła „Polska dla Polaków”, ale nie podaje ponadto żadnych innych przykładów postaw nacjonalistycznych z polskiej rzeczywistości współczesnej.

Poczucie przynależności narodowej jest w podręczniku bezsporną wartością. Wyraźnie piętnuje się postawę odmowy identyfikacji narodowej jako postawę cyniczną, nie uzasadniając jednak takiego osądu. Autorzy podręcznika nie dopuszczają zatem postawy dystansu wobec wszelkich kategorii narodowych oraz krytyki tych kategorii, z góry uznając, że jest to postawa nieetyczna: „Wobec swojego narodu i ojczyzny można zachowywać całkowitą obojętność. Kosmopolita czuje się obywatelem świata, uważa, że z jego ojczystym krajem nie wiążą go żadne specjalne zobowiązania i że nie ma powodu, aby trudzić się dla jego dobra. Często kosmopolityzm okazuje się jedynie maską kryjącą cynizm, kiedy człowiek zaczyna sadzić, że ma jedynie obowiązki wobec...samego siebie” (s. 120). Twierdzenie to pozostaje w sprzeczności z wcześniejszymi ustaleniami: o poczuciu przynależności narodowej decydować miał każdy z osobna, tak więc nie można mówić o „ojczystym kraju” kogoś, kto się do takiej tożsamości nie poczuwa, trudno tez uzasadnić zarzuty obojętności wobec „ojczyzny” i „własnego narodu”. Jednoznaczny ton potępienia wiąże się tu z wyrażonymi wprost oskarżeniami o cynizm i sugestiami oportunizmu – na stronie 121 w ćwiczeniu dla ucznia kosmopolityzmowi przypisano zasadę „tam ojczyzna, gdzie dobrze”. Charakterystyczne, że przy rozprawie z postawami antynarodowymi posłużono się cytatem z Tadeusza Kotarbińskiego, całkowicie zmieniając sens jego wypowiedzi: „Wystarczy być kosmopolitą, by nie móc znaleźć sobie miejsca gdziekolwiek w świecie współczesnym” (s. 120). Kotarbiński ubolewa nad wykluczaniem „kosmopolitów”, powszechnym przymuszaniem do narodowych kategorii, podczas gdy w intencji autorów cyniczny kosmopolita nigdzie nie może się czuć dobrze, bo zdradził swoją ojczyznę i nigdzie nie znajdzie innej. Kategorie narodowe wydają się tu oczywiste: można wybrać narodowość taką czy inną, ale do jakiejś poczuwać się trzeba, odmowa identyfikacji narodowej jest przejawem oportunizmu i cynizmu, słowem: moralną skazą.

MNIEJSZOŚCI NARODOWE

Mniejszość zdefiniowano jako „grupę ludzi żyjących na terytorium państwa, w którym większość obywateli jest innej narodowości” (s. 141). Autorzy podręcznika wyodrębniają mniejszość narodową, religijna i rasową. Informują, jak liczne i jakiego rodzaju są mniejszości w Polsce, niestety brak bliższych danych o samych mniejszościach oraz instytucjach mniejszościowych w Polsce. Na plan pierwszy wysuwa się różnica między przynależnością narodową a obywatelstwem (s. 118). W podręczniku podkreśla się także równe prawa mniejszości: „mniejszości narodowe, podobnie jak mniejszości językowe, religijne i inne mają w państwach demokratycznych gwarancję równych praw. Nikt zatem nie może ze względu na swe pochodzenie narodowe mieć mniejszych praw niż pozostali obywatele” (s. 142). W ten sposób przedstawiciele mniejszości, a także mniejszości jako takie biorą udział w procesie demokratycznym, prawa mniejszości stanowią bowiem podstawę ładu demokratycznego: „w ustroju demokratycznym, choć decyduje wola większości obywateli, to jednak żadna decyzja większości nie może naruszać praw i wolności obywateli stanowiących mniejszość” (Wersja rozszerzona, s. 109). W podręczniku znalazły się również informacje o prawie mniejszości do kultywowania własnej kultury, życia wyznaniowego i języka oraz do własnej edukacji. (s. 142), podano przykłady naruszania tych praw (s. 143). Osobno poruszono również problem stereotypów i uprzedzeń. Autorzy podręcznika wskazują na niewiedzę jako źródło wzajemnych uprzedzeń, krótko informują o zamieszkach antycygańskich i antysemityzmie w Polsce współczesnej, pokazują przykłady częstych stereotypów i zachęcają do ich obalania. Pojawiają się więc w krytycznym kontekście zdania typu: „Wszyscy Cyganie to przestępcy i oszuści”, „Niemcy pogardzają Polakami”, „Nie od dziś Polską rządzą Żydzi”. W podręczniku wskazano, że uprzedzenia mogą prowadzić nie tylko do wzajemnej nieufności, lecz także do przemocy, zatem, że dyskryminujące stereotypy są problemem życia społecznego.

W podręczniku nie pojawia się zagadnienie imigracji.

DEMOKRACJA

Podręcznik uczy postaw demokratycznych i przywiązania do demokratycznego ładu. Podstawą demokracji jest troska obywateli o dobro wspólne (s. 93). Demokracja chroni następujące wartości: wolność jednostki, życie ludzkie, sprawiedliwość, równość, praworządność, pluralizm, tolerancję (s. 97). Fundamentalne dla demokracji są również: zasada wolności słowa (ss. 98, 100) oraz istnienie opinii publicznej (s. 92). Demokracja gwarantuje równość wszystkich obywateli bez względu na narodowość, wyznanie, rasę itp. (por. pkt. 2). Zasadzie tolerancji nie poświęcono osobnego rozdziału, kwestia odmienności poglądów, stanowisk, wartości pojawia się w wielu miejscach w obu częściach podręcznika, choć przy tej okazji rzadko występuje samo słowo „tolerancja”. W podręczniku podkreśla się nie tylko odrębne, specyficzne prawa mniejszości, mowa jest także o równych prawach wszystkich obywateli, współuczestnictwie w procesie demokratycznym. W krótkim rysie historycznym systemu demokratycznego przedstawiono również poszczególne fazy włączania do procesu demokratycznego kolejnych grup społecznych, zniesienie cenzusu majątkowego, przyznanie praw wyborczych kobietom.

Wiele miejsca poświęcono prawom człowieka. Omówiono dokumenty chroniące prawa człowieka, treść praw, wspomniano o instytucjach chroniących te prawa. Osobno potraktowano zagadnienie ochrony praw człowieka w Polsce – zanalizowano właściwe zapisy konstytucyjne. W obrębie praw człowieka omówiono również prawa mniejszości (por. pkt. 3). Wiele uwagi poświęcono również statusowi praw człowieka, ich relacji do zasady suwerenności państw oraz do prawa krajowego, postawiono problem międzynarodowych interwencji pokojowych. Autorzy podręcznika ukazują proces upowszechnienia się praw człowieka i stopniowej zmiany ich statusu: od jednostronnej krajowej deklaracji do ważnego składnika prawa międzynarodowego. W podręczniku wskazano na wiele różnorodnych przykładów łamania praw człowieka, co uzmysławia uczniom rzeczywiste znaczenie i zastosowanie tych praw.

Opracowała Katarzyna Chmielewska