tytuł: Wiedza o społeczeństwie w gimnazjum. Podręcznik i ćwiczenia. Wersja rozszerzona, cz. II

Centrum Edukacji Obywatelskiej

wydanie: Warszawa 2003

Karta zawiera opis podręcznika w wersji rozszerzonej i podstawowej:

T. Merta, A. Pacewicz, J. Królikowski, E. Suska, J. Wróbel, M. Podbielkowski, E. Królikowska, M. Rutkowska-Paszta, A. Klimowicz, J. Sińczak, J. Strzemieczny, Wiedza o społeczeństwie w gimnazjum. Podręcznik i ćwiczenia. Wersja rozszerzona, cz. II, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2003.

T. Merta, A. Pacewicz, J. Królikowski, E. Suska, J. Wróbel, M. Podbielkowski, E. Królikowska, M. Rutkowska-Paszta, A. Klimowicz, J. Sińczak, J. Strzemieczny, Wiedza o społeczeństwie w gimnazjum. Podręcznik i ćwiczenia. Wersja podstawowa, cz. II, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 2003

OPIS:

Podręcznik zawiera liczne odwołania do aktów prawnych, prac socjologów, historyków i politologów. Nie tylko przekazuje wiedzę na temat demokracji oraz postaw obywatelskich, ale zachęca również do aktywnego udziału w życiu publicznym oraz do samodzielnego, krytycznego myślenia. Podręcznik w wersji rozszerzonej jest niemal identyczny pod względem treści z podręcznikiem w wersji podstawowej, zawiera nieco więcej ćwiczeń i poleceń, więcej jest tu odwołań, pojawiają się dłuższe cytaty, są to jednak różnice niewielkie i nie wpływają znacząco na prezentowany materiał, toteż niniejsze omówienie odnosi się do wersji podstawowej podręcznika, różnice między wersją podstawową a rozszerzoną zaznaczono tam, gdzie to konieczne. Podręcznik zawiera wiele odniesień do współczesności, operuje rzetelnymi, aktualnymi danymi, odwołuje się do badań statystycznych.

OBYWATELE, PAŃSTWO, NARÓD

Zagadnienie narodu omówione zostało w cz. I podręcznika. Część II koncentruje się na kwestiach obywatela i demokracji, choć problematyka ta pojawia się również w części I, a więc dominuje w całym podręczniku. Pojęcie obywatela objaśniono w części pierwszej, tam też dostrzeżono jego podwójne znaczenie: po pierwsze obywatel to ktoś, kogo łączy prawny stosunek z państwem, po drugie to ktoś, kogo cechuje postawa obywatelska: chętnie angażuje się w życie publiczne i jest gotów poświęcić własne interesy dla dobra wspólnego (cz. I, s. 7). Obywatele tworzą wspólnotę – społeczeństwo obywatelskie: „coś więcej niż tylko wspólnotę ludzi cieszących się obywatelskimi prawami – to takie społeczeństwo, w którym jednostki, nie oglądając się na państwo same aktywnie działają w sferze publicznej. Tworzą stowarzyszenia, partie polityczne, związki zawodowe. [...] instytucje społeczeństwa obywatelskiego nie są wrogie wobec władzy państwowej, po prostu jest wiele rzeczy, które obywatele mogą zrobić wcale jej nie angażując.” (s. 5) Obywatelstwo nie jest abstrakcyjną relacją do władzy państwowej, ale doświadczeniem obywatelskiej wspólnoty, doświadczeniem wspólnego działania we wspólnie wybranym celu (s. 6).

TOŻSAMOŚĆ NARODOWA

Zagadnienie tożsamości narodowej szczegółowo omawia część pierwsza niniejszego podręcznika.

MNIEJSZOŚCI NARODOWE

Zagadnienie mniejszości narodowych wyczerpująco omawia część pierwsza podręcznika. W obu tomach nie pojawia się zagadnienie imigracji ani uchodźstwa.

DEMOKRACJA

W części pierwszej podręcznika wiele uwagi poświęcono wartościom demokratycznym: wolności jednostki, życiu ludzkiemu, sprawiedliwości, równości, praworządności, pluralizmow, tolerancji (cz. I, s. 97). Fundamentalne dla demokracji są również: zasada wolności słowa (ss. 98, 100) oraz istnienie opinii publicznej (cz. I, s. 92). W cz. II podkreśla się, że podstawą demokracji są aktywni, sprawnie działający obywatele. W szczególności podręcznik zachęca do uczestnictwa w wyborach, przekonując, że „nawet gdy wygra przeciwnik, będzie musiał się z nami liczyć i znaleźć rozwiązanie kompromisowe, które przynajmniej po części zaspokoi nasze oczekiwania. Zwycięzcy nie muszą się liczyć tylko z tymi, którzy nie głosują, bo nie stanowią oni realnej siły politycznej. „Demokracja to władza ludu, ale z pewnością nie tego, który zostaje w domu.” (s. 7) Zasadą państwa demokratycznego jest także praworządność, przestrzeganie prawa przez organy państwowe (s. 76) oraz równość wszystkich obywateli wobec prawa (por. cz. I, s. 142). Zagadnienie tolerancji omówiono w części pierwszej. W podręczniku podkreślono rolę stowarzyszeń obywatelskich, organizacji pozarządowych i szerokich ruchów społecznych jako właściwych organów społeczeństwa obywatelskiego, czyli takiej formy samoorganizacji obywateli, która pozwala skutecznie i samodzielnie uporać się z wieloma problemami, jest bezpośrednią formą prezentacji poglądów i potrzeb (s. 10), stanowi wzór działania opinii publicznej. W podręczniku zamieszczono wiele przykładów działalności stowarzyszeń, fundacji, poinformowano o ich celach i podejmowanych przez nie działaniach.

Państwo demokratyczne to również państwo gwarantujące swoim obywatelom równość bez względu na wyznawaną religię: „Państwo musi zachować bezstronność wobec różnych kościołów po to, by wszyscy obywatele czuli, że niezależnie od tego czy i jaką religię wyznają, wszyscy traktowani są tak samo” (s. 49). Relacje między państwem a kościołami układają się na zasadzie niezależności i autonomii (s. 49). Porządki państwa i obywatelstwa są zatem niezależne od porządku religijnego. W tym kontekście dziwi nieco przykład postawy obywatelskiej, który znalazł się na s. 37: „Uczestnicy wspólnot kościelnych tworzyli zalążki zorganizowanego społeczeństwa obywatelskiego, [...] prowadzili wiele działań symbolicznych i praktycznych, podejmowali moralnie i religijnie umotywowane zobowiązania, np. niepicia alkoholu, modlitwy, zgody w rodzinie.” Dlaczego postanowienie utrzymywania zgody w rodzinie, modlitwa czy też powstrzymanie się od picia alkoholu są przykładami postaw obywatelskich, co właściwie mają wspólnego z byciem obywatelem – nie wiadomo. Podręcznik nie odpowiada również, dlaczego zobowiązania religijne miałyby stanowić przykład postaw obywatelskich. W omówieniach dziejów demokracji i konstytucjonalizmu w Polsce pojawiają się wielokrotnie odwołania do historii dwudziestolecia, II wojny światowej i czasów PRL-u. Szczególnie ważne są tu wątki oceniające Polskę komunistyczną, poświęcono im w podręczniku wiele miejsca. Dla autorów niezmiernie ważne są także tradycje obywatelskie XX-lecia międzywojennego, kiedy to Polacy „uczyli się lojalności wobec państwa, organizowali spółdzielnie, towarzystwa gospodarcze i społeczne” (s. 35). W opisie tym brakuje jednak informacji o zapisach w konstytucji kwietniowej, autorytaryzmie tamtego okresu, o stosunku do mniejszości narodowych, o nacjonalizmie oraz naruszaniu praw politycznych i osobistych obywateli. Jest to próba stworzenia jednoznacznie pozytywnego obrazu, która nie liczy się z realiami historycznymi i nie zgadza z deklarowaną przez autorów postawą krytycznego patriotyzmu.

Prawa człowieka omówiono szczegółowo w pierwszej części podręcznika.

Opracowała Katarzyna Chmielewska