tytuł: Wiedza o społeczeństwie. III klasa gimnazjum

Wydawnictwo Rubikon

wydanie: Kraków 2001

OPIS:

Niniejszy podręcznik jest częścią serii, na którą składają się następujące książki:

A. Grochowska-Piróg, E. Kosińska, T. Król, K. Maśnik, R. Sobiecki, J. Wilkońska, J.Wronicz, B. Zachara, U. Zamorska, Wokół nas. Wiedza o społeczeństwie. I klasa gimnazjum. Wydawnictwo Rubikon, Kraków 2001

E. Kosińska, T. Król, M. Leyko, K. Maśnik, L. Putyński, R. Sobiecki, J. Wilkońska, J. Wronicz, U. Zamorska, Wokół nas. Wiedza o społeczeństwie. II klasa gimnazjum. Wydawnictwo Rubikon, Kraków 2001.

A. Grochowska-Piróg, E. Kosińska, R. Sobiecki, G. Sulczewski, J. Żak, Wokół nas. Wiedza o społeczeństwie. III klasa gimnazjum. Wydawnictwo Rubikon, Kraków 2001.

M. Dziewiecki, K. Kosmala, M. Leyko, L. Putyński, M. Szczawińska, J. Wilkońska, J. Wronicz, Wokół nas. Wiedza o społeczeństwie. III klasa gimnazjum. Moduł Wychowanie do życia w rodzinie. Wydawnictwo Rubikon, Kraków 2001.

Problematyka przez nie poruszana stanowi całość rozdzieloną na poszczególne części. Dwa pierwsze podręczniki obejmują trzy moduły – wiedzę o społeczeństwie, wychowanie do aktywnego udziału w życiu gospodarczym oraz wychowanie do życia w rodzinie. Trzeci podręcznik koncentruje się na nauce o społeczeństwie i aktywności gospodarczej, natomiast czwarty w całości poświęcono przygotowaniu do życia w rodzinie i ten został omówiony osobno w ramach programu badającego podręczniki z tego przedmiotu. W podręcznikach do klasy I i II partie poświęcone przygotowaniu do życia w rodzinie pokrywają się z treścią innego podręcznika tego wydawnictwa: Wędrując ku dorosłości. Wychowanie do życia w rodzinie dla uczniów klas I – III gimnazjum. Wydawnictwo Rubikon, Kraków 2001. Praca zbiorowa pod redakcją Teresy Król (J. Woronicz, K. Maśnik, T. Król, G. Węglarczyk, W. Śledziński), który również został omówiony osobno.

OBYWATELE, NARÓD, PAŃSTWO

Problematyce narodu poświęcono wiele uwagi w podręczniku do klasy I, na zagadnieniach związanych z państwem skupiał się podręcznik do klasy II. Podręcznik do klasy III koncentruje się natomiast na kwestiach społeczeństwa obywatelskiego oraz roli obywateli w życiu publicznym, choć przywołuje również kategorię narodu (s. 52): „Naród jest to trwała wspólnota historyczna, terytorialna, ekonomiczna i psychiczna, ukształtowana na gruncie wspólnych doświadczeń kultury, a w jej ramach literatury, sztuki, nauki, norm etycznych i estetycznych, zasad porozumiewania się i współżycia, co decyduje o tym, że narody mogą istnieć jako odrębne zbiorowości nawet wtedy, gdy są pozbawione przez dłuższy czas swojego państwa.” W definicji tej zwraca uwagę wiele elementów. Przede wszystkim stwierdzenie, że naród ma się cechować szczególną więzią psychiczną, jest nie dość jasne. Czy w ten niefortunny sposób zdefiniowano w podręczniku poczucie przynależności, czy też jest to raczej teza, że członków danego narodu cechuje jakiś charakterystyczny zestaw cech psychicznych – trudno tę wątpliwość rozstrzygnąć. W dalszej części definicji znalazły się równie wątpliwe tezy: nauka i normy etyczne przedstawione zostały jako składniki kultury narodowej odróżniającej dany naród od innych. Czy byłaby to nauka narodowa, dajmy na to polska, całkowicie różniąca się od czeskiej? Ten sam problem dotyczy etyki narodowej – czym właściwie miałaby być taka etyka? Wreszcie na koniec punkt ostatni – relacja narodu i państwa. W definicji wspomniano, że naród bez państwa „nawet przez dłuższy czas” może zachować swoja tożsamość. Przyjmuje się zatem model, w którym naród wytwarza państwo i państwo służy właśnie kształtowaniu i podtrzymywaniu jego tożsamości. W modelu tym państwo jest emanacją narodu, jego oczywistym instytucjonalnym przedłużeniem, a tylko wyjątkowo i przez pewien czas model ten może ulec zawieszeniu, co nie narusza jednak zasadniczego przyporządkowania państwo – naród.

Obywatelstwo oznacza tu nie tylko związek prawny z państwem, ale najważniejszy element demokracji. Obywatel jest podmiotem demokracji, dlatego tak ważna jest świadomość praw obywatelskich oraz zorganizowane, skuteczne działanie na rzecz społeczeństwa: „jednym z filarów stabilnego i silnego państwa jest świadomość jego obywateli. [...] Być obywatelem dziś oznacza wiedzieć, jak nim być” (s. 34). Autorzy podręcznika podkreślają kategorią cnót obywatelskich, na które składają się: uczciwość, umiłowanie ojczyzny, tolerancja, aktywny udział w życiu społecznym i politycznym, sprawiedliwość, szacunek dla prawa, system wartości moralnych oraz wrażliwość na potrzeby innych (s. 35). Trzeba przy tym zaznaczyć, że jest to jedyne miejsce w całym podręczniku, gdzie wspomina się o tolerancji jako zasadzie ładu demokratycznego i postawie dobrego obywatela. Sam wątek tolerancji w wielkim skrócie pojawia się w podręczniku do klasy I: mowa jest o potrzebie „rozsądnej tolerancji” (I, s. 42). Samą zaś tolerancję zdefiniowano jako: „pobłażliwość w stosunku do cudzych, odmiennych od naszych poglądów, wierzeń, kultury. Wyrozumiałość dla czyjegoś odmiennego postępowania.” (I, s. 42) (por. komentarz w punkcie 2 właściwej recenzji).

Autorzy podręcznika wspominają o różnicach między porządkami politycznymi wyznaczonymi przez kategorie obywatelskie i przez kategorie narodowe, są również świadomi, że w Polsce kategorie narodowe dominują nad obywatelskimi: „O ile w Polsce mamy bogatą i cenną tradycję narodową, to znacznie uboższa jest nasza tradycja związana z funkcjonowaniem społeczeństwa” (s. 52). Różnic tych nie poddają jednak analizie, nie zastanawiają się nad ich konsekwencjami społecznymi i politycznymi. Porządki te nie wydają się w zasadzie sprzeczne – brak dokładniejszych analiz dotyczących rozbieżności między wspólnotą obywatelską i narodową – przeciwnie, można a nawet trzeba je ze sobą pogodzić (choć w podręczniku nie ma wskazówek, jak tę harmonię osiągnąć): „dziś niezbędne jest powstanie w Polsce nowoczesnego społeczeństwa obywatelskiego, przy zachowaniu świadomości narodowej i wykorzystaniu cennych tradycji narodowych” (s. 52).

TOŻSAMOŚĆ NARODOWA

Problem ten omówiono w recenzji pierwszego podręcznika całej serii, przeznaczonego do pierwszej klasy gimnazjum.

MNIEJSZOŚCI NARODOWE

Zagadnienie mniejszości pojawia się przede wszystkim w pierwszym podręczniku serii, podręcznik do klasy drugiej zajmuje się nim tylko marginesowo i nie wprost, w kontekście demokracji i praw człowieka.

DEMOKRACJA

Demokracją od strony systemu prawnego zajmuje się przede wszystkim podręcznik do klasy drugiej. W podręczniku do klasy trzeciej podkreślono rolę kultury politycznej, czyli „pewnego systemu wartości, postaw i sposobów zachowania się ludzi i instytucji, biorących udział w życiu politycznym (w zabieganiu o władzę i jej sprawowaniu)” (s. 15). Autorzy podręcznika za G. Almondem i S. Verbą odróżnili kulturę uczestniczącą od zaściankowej i poddańczej. Kultura uczestnicząca, charakteryzująca się wysokim stopniem aktywności obywateli jest właściwa dobrze funkcjonującym demokracjom. Na kulturę polityczną składają się również: bezinteresowność, obiektywizm, odpowiedzialność, otwartość, uczciwość oraz przykładność (ss. 16 – 17).

Warunkiem demokratycznej kultury politycznej jest istnienie społeczeństwa obywatelskiego (s. 11) wraz z charakterystycznymi dlań organizacjami, stowarzyszeniami i organizacjami pozarządowymi (s. 49) oraz jawną debatą publiczną i kompromisowym rozwiązywaniem sporów (s. 29). Stowarzyszenia pośredniczą miedzy społeczeństwem a państwem, promują wartości, uczestniczą w rządzeniu, inicjują przemiany społeczne, integrują. (s. 49). Szczególnie ważne są również szerokie ruchy społeczne, które wpływają nie tylko na decyzje władz, lecz także integrują obywateli. Przy tej okazji autorzy podręcznika wspomnieli o zjawisku nieposłuszeństwa obywatelskiego. W podręczniku nie podkreśla się w żaden szczególny sposób równości praw obywatelskich bez względu na narodowość, rasę, wyznanie, przekonania itp. Nie poświęca się również wiele uwagi roli mniejszości w demokracji ani też potrzebie szczególnej ochrony praw tych mniejszości. Niewiele mówi się tu także o tolerancji, wspomina się o niej zdawkowo i nie analizuje jej roli w demokratycznym państwie.

Opracowała Katarzyna Chmielewska