Irena Kurczałek, Daniel Ura, Maria Urban,
Wiedza o społeczeństwie. Podręcznik z ćwiczeniami dla klasy I gimnazjum, Wydawnictwo edukacyjne Zofii Dobkowskiej Żak, Warszawa 2000
Irena Kurczałek, Daniel Ura,
Wiedza o społeczeństwie. Podręcznik z ćwiczeniami dla klasy II gimnazjum, Wydawnictwo edukacyjne Zofii Dobkowskiej Żak, Warszawa 2003
Irena Kurczałek, Daniel Ura,
Wiedza o społeczeństwie. Podręcznik z ćwiczeniami dla klasy III gimnazjum, Wydawnictwo edukacyjne Zofii Dobkowskiej Żak, Warszawa 2003
OPIS:
Naród zdefiniowano jako „trwałą wspólnotę ludzi, połączoną wspólnymi losami historycznymi, kulturą, gospodarką, zamieszkującą określone terytorium, mającą własny język i zachowującą poczucie odrębności” (I, s. 51). Jest to definicja kulturalistyczna, nie zaś etniczna. Przynależność do narodu nie jest wprawdzie aktem uznania, zaś jako pierwszy czynnik narodotwórczy wymieniono wspólne pochodzenie, w podręczniku znalazło się jednak zastrzeżenie, że nie wszystkie narody (np. naród amerykański) łączy wspólne pochodzenie. Mowa jest również o różnicy między obywatelem a członkiem danego narodu (II, s. 6 – 7), wzmiankuje się o społeczeństwie obywatelskim (II, s. 11), ale nie wspomina się o wspólnocie obywateli danego kraju. Słowo naród występuje również w kontekście genezy państwa i oznacza wówczas ogół obywateli (II, s. 6, 9, 16).
Kategoria ojczyzny odnosi się zarówno do narodu, jak i kraju zamieszkania – urodzenia i wychowania. Patriotyzm zdefiniowano jako „miłość i przywiązanie do ojczyzny, solidarność z własnym narodem, gotowość poświęcenia spraw osobistych sprawom narodu i ojczyzny, jeżeli tego wymaga ich dobro” (I, s. 53). Autorzy wspominają także o patriotyzmie lokalnym, ale koncentrują się wyłącznie na patriotyzmie narodowym. Poczucie przynależności do wspólnoty europejskiej nie łączy się z żadną wersją patriotyzmu, o akcesji do Unii Europejskiej mówi się wyłącznie w kontekście spodziewanych zysków, a także obaw eurosceptyków (skądinąd je rozwiewając). Trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, czy podręcznik dopuszcza, że postawy krytyczne wobec narodu mogą być niesprzeczne z pojęciem patriotyzmu.
Państwo przedstawiono jako samoorganizację społeczeństwa, autorzy nie nawiązują do koncepcji umowy społecznej, skupiają się na kwestiach suwerenności i ustroju, nie zaś genezy państwa, traktując państwo narodowe jako oczywistość historyczną, której nie podważają państwa wieloetniczne (I, s. 59).
Autorzy podręcznika nie operują kategorią tożsamości narodowej, ale mówią o świadomości narodowej, pojmowanej jako: „uznawane przez cały naród określone wartości, poczucie wspólnoty i solidarności jednostki ze swoim narodem oraz odrębności wobec innych narodów” (I, s. 55). Pierwsza część definicji jest problematyczna, bowiem trudno znaleźć jakikolwiek przykład wartości uznawanej bezwzględnie przez cały naród, a jeśli już udałoby się takie wskazać, byłyby to wartości ogólnoludzkie, które trudno przypisać jakiemukolwiek poszczególnemu narodowi i odmówić ich innym narodom, toteż nic dziwnego, że autorzy nie podają żadnego konkretnego przykładu. Każdy byłby kontrowersyjny i niezadowalający, stąd też ogólnikowe pojęcie „określone wartości”. Druga część definicji odwołuje się do świadomości jednostki, jej postawy oraz do akceptacji przynależności kulturowej i jako taka świadomość narodowa jest identyczna z tożsamością narodową poszczególnych jednostek. Autorzy podręcznika nie mówią o możliwości podwójnej bądź też wielokrotnej tożsamości narodowej, tożsamość narodowa jest w podręczniku jednorodna, można być co najwyżej obywatelem państwa o innej narodowości niż własna. W podręczniku wielokrotnie podkreślono zasadę równości wszystkich obywateli wobec prawa, przy czym zaznaczono także równe prawa mniejszości.
Podręcznik informuje również o postawach nacjonalistycznych i szowinistycznych: „Skrajnym przejawem patriotyzmu jest nacjonalizm, który wyraża się w egoizmie narodowym, wyolbrzymianiu zalet własnego narodu i wywyższaniu go ponad inne narody (np. uznawanie tylko własnej kultury). Innym przykładem postawy nacjonalistycznej jest szowinizm, który wyraża się pogardą oraz szerzeniem nienawiści wobec innych narodów (np. w faszyzmie)” (I, s. 53). Autorzy nie informują o skali tych zjawisk we współczesnej Polsce, ani o ich przejawach, uciekają do odległego przykładu z obcego podwórka, a jedyne odniesienie do współczesności pojawia się w pytaniu: „Czy w Twoim środowisku występują przejawy nacjonalizmu? Jakie są Twoje odczucia na ten temat?” (I, s. 55). Podręcznik unika przyjmowania jakiejś wyrazistej postawy w tej sprawie.
MNIEJSZOŚCI
Podręcznik podaje informacje o mniejszościach narodowych. Definiuje je jako „grupy ludzi innych narodowości niż kraju, w którym zamieszkują” (I, s. 60). Autorzy zamieścili informacje o mniejszościach w Polsce oraz o ich liczebności. W tym kontekście mówi się również o równych prawach mniejszości w zakresie rozwoju kulturalnego, prawach do stowarzyszeń, szkół, czasopism, o swobodach religijnych, ale nie informuje się o konkretnych instytucjach tego typu. W tym kontekście wspomina się także o tolerancji, rozumianej jako „uznawanie odmienności, wierzeń, poglądów, zachowań, zwyczajów, praw mniejszości narodowych” (I, s. 62). Tolerancji nie przedstawiono li tylko jako kwestii kultury politycznej, czy też życzliwości ze strony większości, ale przede wszystkim jako zagadnienie prawa. Obszerny i osobny rozdział poświęcono Polonii i w tym wypadku poinformowano o ważnych dla emigracji instytucjach – stowarzyszeniach i szkołach.
Podręcznik nie wspomina o stereotypach i uprzedzeniach dotyczących przedstawicieli innych narodów, a także mniejszości, nie operuje kategoriami stereotypu, uprzedzenia, ani dyskryminacji, nie podaje żadnych przykładów zachowań ksenofobii i nietolerancji.
W podręczniku wspomina się o państwach wieloetnicznych, uczeń dowiaduje się zatem, że społeczeństwa współczesne są często mieszane. W przywołanej definicji mniejszości znalazło się jednak charakterystyczne sformułowanie „narodowości inne niż kraju, w którym zamieszkują”, jasno wskazujące, że państwo należy do zasadniczej grupy etnicznej i to ona państwo tworzy. Członkowie mniejszości żyją w obrębie danego państwa, ale nie tworzą tego państwa jako współobywatele. W ten sposób daje się do zrozumienia, że państwo to twór etnicznej większości, nie zaś wszystkich obywateli, podczas gdy etniczna mniejszość jest tylko jego beneficjentem. Wizja taka pomniejsza polityczną rolę przedstawicieli mniejszości i ich roli w demokratycznym procesie tworzenia państwa i prawa.
W podręczniku nie pojawia się kwestia imigracji.
DEMOKRACJA
Autorzy podręcznika przywiązują dużą wagę do procedur i instytucji demokratycznego państwa, przybliżają uczniowi koncepcje społeczeństwa obywatelskiego i państwa prawa. Przy okazji społeczeństwa obywatelskiego podkreślono rolę stowarzyszeń i fundacji, aktywnej roli obywateli w kształtowaniu kultury politycznej kraju.(III, s. 19 – 21). Wiele miejsca poświęcono również prawom człowieka, ich treści – ze szczególnym uwzględnieniem wolności słowa i religii oraz prawa do stowarzyszania się – a także mocy prawnej (II, s. 19 – 21). To z nich, nie tylko z konstytucji, wynikają prawa mniejszości do zachowania własnej kultury i tożsamości oraz równość wobec prawa.
Opracowała Katarzyna Chmielewska