Opracowanie i wprowadzenie
Sergiusz Kowalski i Magdalena Tulli
Prace sfinansowano w ramach KAP, Small Embassy
Project programme Królewskiej Ambasady Niderlandów w Warszawie
SPIS TREŚCI:
II.
Charakterystyka mowy nienawiści
Klasyfikacja
tematów i nieco statystyki
Obcość
Żydów i innych mniejszości
Obcość
obyczajowa: libertyni, homoseksualiści, feministki, sekty
Schematy
argumentacyjne i wyjaśniające
I. Uwagi wstępne
O czym będzie mowa?
Omawiane pisma powinni także znać publicyści zabierający głos w debatach o ksenofobii i antysemityzmie - można przypuszczać, że wielu z nich nie przeczuwa, ile nowego wniosłaby do ich wyobrażeń nawet wyrywkowa, a zwłaszcza uważna lektura. Mamy nadzieję, że nasze opracowanie pomoże tym, którzy nie mają czasu albo ochoty, żeby śledzić wymienione tytuły, dostarczy argumentów ludziom świadomym problemu i odbierze pewność innym, utrzymującym, że problem nie istnieje. Równie wątpliwe jest bowiem przekonanie o niskiej szkodliwości społecznej treści systematycznie wnoszonych na łamach tych pism do obiegu publicznego. Język, jakim pisze się tam o spisku światowego żydostwa i innych "obcych", szykujących zgubę Polsce, jest niejednokrotnie szokujący - przywodzi na myśl przez niewielu już pamiętane wzorce ONR Falangi, "Małego Dziennika" i propagandy Marca 1968.
W 1937 r. dość umiarkowane pismo endecji, poznańska "Kultura" (nr 27, "Żydzi we wspomnieniach"), donosiło, przykładowo, że Lwów "[...] zażydzony jest w sposób straszliwy, wprost oblepiony żydostwem. Mało tego, że Żydów widać tu wszędzie. O czymkolwiek się pomyśli, o cokolwiek zapytać, wszędzie, w pracy kulturalnej, oświatowej, w pracy nad uświadomieniem narodowym, na każdym kroku i każdą myślą wpada Polak na Żyda i potyka się o niego wszędzie". Dla porównania, w 2002 r. Tygodnik Katolicko-Narodowy "Głos" (nr z 13 lipca, s. 14) pisał: "Istotę i cel mesjanizmu żydowskiego oraz międzynarodowego Żydostwa stanowi pełna dominacja nad światem: podporządkowanie gojów rządom uprzywilejowanego "narodu wybranego"". Z tegoż numeru dowiadujemy się, że celem Żydów jest "zniszczenie tożsamości narodowej krajów Zachodu" i "stworzenie Wielkiego Izraela z Jerozolimą jako stolicą świata". Tamże inny autor proponuje rozwiązanie konfliktu bliskowschodniego - wysiedlenie Żydów, nie na Madagaskar tylko na Florydę: "Będzie to kolejna Ziemia Obiecana przez narody świata. Tym bardziej, że Żydzi nie mają szacunku dla Ziemi Świętej. Świadczą o tym ostatnie bombardowania Bazyliki Narodzenia Pańskiego". Nie ulega wątpliwości, że antysemici XXI wieku - niejednokrotnie posłowie i uczeni z profesorskimi tytułami - powielają wzory endeckie i moczarowskie, powtarzają ówczesne klisze propagandowe dostosowując je do współczesnych realiów.
Przytoczone cytaty pochodzą z okresu późniejszego niż wybrany do badań rok 2001 i świadczą dowodnie, że retoryka nienawiści nie wykazuje tendencji spadkowej. Te same wątki i sformułowania (leksyka i frazeologia), repertuary kategoryzacji, symbolizacji i argumentacji pojawiały się od lat, z podobnym natężeniem, we wszystkich analizowanych przez nas pismach. Rok 2001 nie wyróżniał się więc niczym szczególnym, może oprócz tego, że toczyła się wówczas wielka, ogólnonarodowa debata sprowokowana książką Jana Tomasza Grossa Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka (Pogranicze, Sejny 2000), przez co problem stosunków polsko-żydowskich uległ chwilowemu zaognieniu. Jednak według nas, od lat prasę tę studiujących, debata o Jedwabnem nie zwiększyła w istotny sposób liczby ani ciężaru tekstów na tematy polsko-żydowskie - raczej, podobnie jak znana sprawa Zachęty i jej byłej już dyrektorki Andy Rottenberg, stała się dogodnym pretekstem do powtórzenia po raz kolejny tego, o czym od dawna się mówiło, z odniesieniem do bieżących wydarzeń.
Mowa nienawiści, zwłaszcza w jej szczególnym wydaniu, jakim jest antysemityzm, nie jest, powtórzmy, zjawiskiem specyficznie polskim. Nie twierdzimy, że akurat u nas rozpleniła się szerzej niż w Niemczech, we Francji, w Austrii, Rumunii, Czechach czy na Węgrzech. Postawy te można spotkać wszędzie w Europie i poza nią - także w USA, Kanadzie i Australii - co więcej, są podobnie wyrażane, o czym przekonują prowadzone od lat lokalne studia na ten temat. Zdumiewa zwłaszcza powtarzalność - ba, identyczność - schematów myślowych, bez względu na odmienność tradycji, różnice kulturalne i historyczne dzielące wspomniane europejskie kraje, z których jedne przeżyły komunizm, inne zaś były przychylnym wyrokiem historii z doświadczenia tego zwolnione.
Różnica na tym jednak polega, że m.in. w Niemczech treści skrajnie ksenofobiczne nie są publicznie dostępne. Aby kupić tam gazetę, w której omawiane są ze szczegółami antynarodowe, żydowskie spiski nie wystarczy odwiedzić kiosku za rogiem - trzeba wejść w krąg nielegalnej dystrybucji, gdzie jest ona kolportowana w gronie zaufanych osób, w domyśle przyszłych członków radykalnej organizacji. W Republice Federalnej Niemiec, gdzie żyje wielomilionowa rzesza imigrantów, przemoc fizyczna wobec "obcych" jest nieporównanie częstsza niż u nas, ale to, co można by nazwać upublicznioną przemocą werbalną, okazuje się - odwrotnie - zjawiskiem znacznie rzadszym. To samo można powiedzieć o Francji czy Belgii, gdzie radykalni narodowcy zyskują rosnące poparcie dzięki antyimigracyjnej, godzącej w "obcych" retoryce. Nie są oczywiście immunizowane na ksenofobię kraje Europy Środkowo-Wschodniej, a pod względem osadzenia w głównym nurcie życia politycznego i kulturalnego antysemityzm węgierski zdaje się dystansować polski.
Do nas jednak, żyjących w Polsce i umiejących czytać z niuansami polskie gazety, należy dostrzeżenie i opisanie rodzimej wersji hate speech, bowiem nasza, polska zbiorowość polityczna i kulturalna obchodzi nas przede wszystkim. Niemcy, Francuzi, Austriacy, Rumuni, Czesi i Węgrzy mają co opisywać u siebie i należy mieć nadzieję, że będą to czynić. Nie chodzi tu o licytację win i krzywd, tylko wspólne przyjrzenie się złu przekładalnemu, co wyraźnie widać, na każdy język i każdą kulturę.
Poza zewnętrznym wydźwiękiem propagandowym jest też wydźwięk wewnętrzny. Przeciw opisywaniu polskiej ksenofobii i antysemityzmu, zwłaszcza w poczytnej prasie, wysuwa się często poważny argument. Jest to - powiada się - bezpłatna reklama, na jaką środowiska te nigdy nie mogłyby sobie pozwolić, niezamierzona przysługa, de facto propaganda antysemickich treści (tak m.in. argumentowano, kiedy w 1991 r. "Gazeta Wyborcza" opublikowała wywiad z Bolesławem Tejkowskim, ówczesnym wodzem radykalnej prawicy; por. K. Wolicki, "Nieprzyzwoitość", "Gazeta Wyborcza" z 10 lipca 1991). Porównywano te niepokojące zjawiska do otorbionej infekcji, a za sugestią, by jej nie tykać - inaczej, słyszymy, rozleje się szerzej - kryło się przeświadczenie, że zjawisko to ma ograniczony, wąski zasięg, że można je izolować, przemilczeć. Wielu uległo iluzji, że nienawiść można uleczyć milczeniem. Naszym zdaniem taki sposób postępowania prowadzi wbrew intencjom do legitymizacji mowy nienawiści jako równoprawnej ideowej i historycznej narracji, a także do politycznego awansu środowisk wnoszących ją do publicznego obiegu.
Książka nasza składa się z czterech części. Pierwsza (Uwagi wstępne) ma charakter informacyjny. W drugiej (Charakterystyka mowy nienawiści) omawiamy metodologię i zgromadzony materiał. Jest to wstępna próba wyodrębnienia, sklasyfikowania i zanalizowania typowych, charakterystycznych dla mowy nienawiści narracji i schematów argumentacyjnych, w tym sposobów definiowania swoich i obcych. Dołączając "słownik znaczeń uzgodnionych" analizujemy także warstwę leksykalną i frazeologiczną, owo instrumentarium nadające dyskursowi nienawiści jego charakterystyczną formę. Trzecia, najważniejsza i najobszerniejsza część (Dokumentacja) zawiera opatrzone bieżącym komentarzem wypisy z pięciu tytułów prasowych: "Naszego Dziennika", "Naszej Polski", "Głosu", "Najwyższego Czasu" i "Tygodnika Solidarność". Cytaty te uzupełniają omówione osobno reprodukcje publikowanych głównie w "Naszej Polsce" i rzadziej "Głosie" karykatur autorstwa Juliana Żebrowskiego (zmarły niedawno karykaturzysta, przed wojną związany z ONR, a do niedawna z "Naszą Polską" i "Głosem"). Czwarta część to aneks - kalendarium aktów przemocy mających ksenofobiczne (antysemickie, rasistowskie i neonazistowskie) podłoże, sporządzone przez współpracowników stowarzyszenia "Nigdy Więcej" z różnych miast i miejscowości. Jakkolwiek głównym naszym celem była rejestracja aktów nienawistnej mowy, za stosowne uznaliśmy poinformowanie Czytelników o tym, że słowo może przemienić się w czyn, agresja werbalna w napaść i pobicie. Opisy przestępstw popełnionych na tle zideologizowanej nienawiści są wymowną ilustracją przenikania się publikacji prasowych i życia. Autorzy cytowanych pism nigdy nie nawoływali wprost do przemocy - do bicia i zabijania - ale nie możemy wykluczyć, a i oni sami wykluczyć nie mogą, że tendencyjny, nienawistny obraz "obcego" wyzwoli w kimś ślepy gniew szukający ujścia, albo pomoże obrócić już istniejącą frustrację we wskazanym kierunku.
Nie było naszym zamiarem przeprowadzenie systematycznych badań ilościowych, zwłaszcza statystycznych. W przypadku każdego pisma podajemy oczywiście niezbędne dane o objętości i orientacyjnym nakładzie, jeśli jest znany (za najnowszym Katalogiem mediów polskich, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2002) oraz informujemy o formach kolportażu i innych cechach pisma pozwalających wyrobić sobie opinię na temat jego rangi na rynku medialnym. Omawiamy genezę, a w czterech przypadkach (poza "Głosem", który nie oferuje takiej możliwości) cytujemy dostarczoną przez pismo (wersja internetowa) autoprezentację.
Z założenia koncentrowaliśmy się na treściach, poddając je wstępnej, jakościowej analizie; naszą intencją było od początku zaprezentowanie opinii publicznej mowy nienawiści - jej natury i zasięgu. Mając na uwadze to drugie nie ograniczyliśmy się do wyszukania w omawianym materiale typowych tez i argumentów zilustrowanych paroma typowymi cytatami. Przeciwnie, aby dać pojęcie o rozmiarach i intensywności zjawiska, dążyliśmy do kompletności, staraliśmy się uwzględnić w wyznaczonych granicach 2001 roku wszystkie wypowiedzi odpowiadające przyjętym kryteriom. Postępowanie takie ma zasadniczą wadę - powiększa znacznie rozmiary naszego opracowania. Biorąc do ręki ten tom Czytelnik może odczuć jego przykry ciężar, a co za tym idzie, pewne zniechęcenie. Ludziom przekonanym, że antysemityzm i inne formy ksenofobii są w Polsce poważnym problemem wydać się może, że przytaczanie kolejnych, nużąco podobnych sformułowań mija się z celem. Inni - powiedzmy historyk idei studiujący idee właśnie, a nie ich rozpowszechnienie i sposoby prezentacji, złożone mechanizmy publicznej komunikacji - doda, że choć "zniżamy się" do badania ideologii potocznych, nie zaś, jak to się zwykle czyni, sumy refleksji uznanych myślicieli, winniśmy postępować podobnie, czyli wyselekcjonować z obszernego materiału poszczególne myśli i nimi się zajmować ilustrując to ewentualnie paroma przykładami.
Niniejszy tom nie jest jednak akademickim studium mowy nienawiści, tylko suchym raportem prezentującym to zjawisko. Uznaliśmy, że zamiast streścić i omówić kilkanaście typowych ksenofobicznych (głównie antysemickich) idei i pomysłów narracyjnych - i zapewnić, że jedne występują często, a inne jeszcze częściej - dobrze będzie dostarczyć opinii publicznej pełną dokumentację. Niech zamiast polegać na naszym zdaniu Czytelnik sam rozstrzygnie, jak skrajne są to poglądy i jak często powtarzane. Książka ta jest w naszym rozumieniu materiałem dowodowym wspierającym akt oskarżenia przeciwko ksenofobii i tolerancji wobec niej. Materiał dowodowy musi być, z natury, długi i nudny, ale przede wszystkim rzeczowy i kompletny - nie może zwłaszcza posługiwać się formułą "i tak dalej".
Zakres i zasady rejestracji
Dokumentując mowę nienawiści nie uwzględniliśmy też - z założenia - pism takich, jak tygodnik "Nie", znany szeroko z częstych, obraźliwych komentarzy łamiących wszelkie ogólnie przyjęte standardy publicznej przyzwoitości, oraz inne pisma, zaliczane w powszechnym obiorze do prasy lewicowej. Dzielenie zjawisk na prawicowe i lewicowe nie było potrzebą autorów tego raportu: z takiego podziału nic by dla nas nie wynikało. Pojawił się on w momencie, kiedy musieliśmy odpowiedzieć sobie na pytanie, dlaczego właściwie jest tak, że wszystkie pisma, które dostarczyły nam powodu, by zwrócić na nie uwagę, uchodzą za radykalnie prawicowe. Otóż wpłynęła na to przyjęta przez nas definicja, omawiana szerzej w następnym rozdziale, a określająca przedmiot naszych badań jako wyraz nienawiści kolektywnej, adresowanej do zbiorowości "naturalnych", wyznaczonych przez rasę, narodowość, płeć i wyznanie, do których nie przynależy się z racji swobodnie wybieranych przekonań (religię dziedziczy się zwykle po środowisku rodzinnym). Drugim powodem, dla którego nie zajmujemy się "Nie" i innymi pismami uznanymi za lewicowe jest obserwacja, że poza odosobnionymi przypadkami we współczesnej Polsce (i Europie) lewicowa nienawiść nie prowadzi już do zbrodni, zaś nadal prowadzi do niej nienawiść identyfikująca się i identyfikowana z prawicą. Opis nienawistnej mowy o orientacji prawicowej uzupełniamy kalendarium prawicowej przemocy. W przypadku hate speech lewicy musielibyśmy cofnąć się o kilkadziesiąt lat wstecz, do czasów stalinowskiego terroru legitymizującego się marksistowską, a więc lewicową ideologią lub - biorąc pod uwagę demokratyczny Zachód - późniejszych zamachów grupy Baader-Meinhoff i Czerwonych Brygad. W naszym kręgu kulturowym (i w naszych czasach) lewicowy terror przeżył się, a dawni terroryści, jeśli nie zginęli, z wolna osiągają wiek emerytalny. Skapitulowali, jak wiadomo, bez wyznaczenia następców lub przeszli głęboką metamorfozę. Jednym z wyjątków godnych uwagi i być może zapowiadających powrót lewicowej przemocy jest zabójstwo przywódcy antyimigracyjnej holenderskiej prawicy Pima Fortuyna przez ekologa-radykała. We Włoszech wspomniane Czerwone Brygady znów atakują, jednak w odróżnieniu od lat 70. działają w społecznej pustce i politycznej izolacji (por. M. Jędrysik, "Powrót Czerwonych Brygad", "Gazeta Wyborcza" z 25 lipca 2002).
Z prawicą jest inaczej. Jak przed 30, 50 i 100 laty, tak i dziś - wskutek pokoleniowej amnezji i dziedziczenia wzorów - powracają te same schematy myślowe, które swego czasu doprowadziły do śmierci milionów, ów "folklor", który niejeden już raz zmusił narody do haniebnych czynów. O repetycji tej świadczy język i treść zarzutów czynionych zwłaszcza, jak dawniej, odpowiedzialnym rzekomo za całe zło świata Żydom i ich poplecznikom.
W prawicowych pismach znajdujemy niezliczone artykuły, w których kategorie swój i obcy zajmują absolutnie centralne miejsce, wystarczają, by wyjaśnić całą złożoność świata. Autorzy tych tekstów poświęcają czas, siły i talent, by zręcznie ubierając ksenofobię w mniej więcej kulturalne słowa, oskarżać "obcych" o czyny wołające o pomstę do nieba i tym sposobem wzbudzać lub pielęgnować nienawiść do każdego, kto nie mieści się w ich narodowo-katolickim, monotonnym i ubogim duchowo schemacie Polski i polskości. Raz po raz dowiadujemy się o istnieniu rozległego, antypolskiego i antychrześcijańskiego spisku Żydów, o wrodzonej podłości Ukraińców i niepowstrzymanej skłonności Niemców do Drang nach Osten. Ta sama prasa informuje wreszcie, że inne, zwłaszcza mniej znane religie to zbrodnicze sekty, których prawy Polak-katolik winien się wystrzegać.
Chociaż podział sądów i wypowiedzi na lewicowe i prawicowe nie jest dla naszych celów istotny, jak już zauważyliśmy pisma, które analizujemy przynależą do prawicy - tak się w każdym razie same definiują i tak są z reguły postrzegane. Jednak nie przez wszystkich. Różne pisma i ugrupowania toczą ze sobą od dawna spory o sens prawicowości i raz po raz odmawiają sobie nawzajem tego miana, posługując się różnymi kryteriami ideowej i teoretycznej natury. Odnotowując tę kontrowersję uchylamy się od odpowiedzi na pytanie, czy myślący tak, jak przez nas opisani, to prawica prawdziwa, czy raczej jej karykatura, gdyż, powtórzmy, nie jest to dla nas istotne.
Próba definicji
Pytanie, czy wolność słowa powinna być bezgraniczna, czy też ograniczona prawami innych, jest w Polsce dyskutowane również w środowiskach pragnących przeciwstawiać się antysemityzmowi i ksenofobii. Nie jest naszym zadaniem zajęcie stanowiska w tej sprawie, warto jednak odnotować, że polskie prawo z jednej strony uznaje za przestępstwo szerzenie nienawiści na tle etnicznym, rasowym i religijnym (art. 13 Konstytucji, art. 256 i 257 Kodeksu Karnego), z drugiej zaś, w konkretnych przypadkach, prokuratury z reguły odmawiają wszczęcia dochodzeń z oskarżenia publicznego. W uzasadnieniach czytamy np.: "Publikacje zawarte we wskazanych wyżej pismach mają niewątpliwie charakter skarżący, często wręcz szokujący, nie zawierają jednak treści, które można by uznać za nawoływanie do waśni na tle narodowościowym lub religijnym, nie zawierają również formułowanych wobec kogokolwiek zniewag. [...] Podkreślić należy, iż sformułowania zawarte w tekstach "Zamach na Boga" - nr 7/9 miesięcznika "Szczerbiec" czy "Jestem Polakiem" nr 1/39/2000 r. i "Święta wojna" - nr 4/30/1998, pismo "Nowa Sztafeta" [...] nie mają takiego charakteru. [...] Poglądy te znajdują przeważnie negatywny oddźwięk społeczny. Społeczna nieadekwatność danego zachowania nie przesądza jednak jako taka o fakcie popełnienia lub nie popełnienia przestępstwa, w tym przypadku ściganego z oskarżenia publicznego" (z uzasadnienia przekazanego 27 kwietnia 2001 r. przez Prokuraturę Krajową Otwartej Rzeczypospolitej - Stowarzyszeniu Przeciwko Antysemityzmowi i Ksenofobii).
Wyjaśnijmy, że w pismach, których w tym przypadku dotyczył pozew, stwierdza się, że Żydzi są mniejszością "o charakterze jednoznacznie antykatolickim i antypolskim" ("Szczerbiec", 7-9/2000) siejącą "dywersję, nie zdradę, gdyż zdradza tylko swój [...] Żyd żyje i działa skrycie" ("Tylko Polska", 18(31)/2000), mniejszością, której przedstawiciele "tak genialnie potrafią zwodzić i nabierać, a genialność podłości przekracza tu wszelkie granice przyzwoitości" (tamże), oraz "kradną wszystko, co można wynieść" (tamże, nr 4(6)/99). "W dzisiejszej Polsce w stosunku do Polaków zachowują się w sposób demonstracyjnie pogardliwy, zamiast wdzięczności za wieki tolerancji odpłacają nam nienawiścią" ("Jestem Polakiem" 1(33)/2000) oraz cechuje ich "od wieków po dzień dzisiejszy nielojalność, przestępczość i wręcz wroga postawa wobec interesów Polski" (tamże). "To sami Żydzi sprawili, że każdy Polak ma dzisiaj do wyboru: albo zostać antysemitą, albo złotrzoną, sprzedajną łachudrą" (tamże). Proponowane są w tych pismach następujące środki zaradcze: "Zgoda na piastowanie przez nich [Żydów] znacznej części stanowisk, na których podejmowane są decyzje określające losy państwa i narodu, jest prostą drogą do zguby" ("Jestem Polakiem", 1(33)/2000), "Nie można bowiem dopuścić, by choroba - pogaństwo, w tym i współczesny judaizm - wymknęła się spod kontroli i zagrażała życiu niewinnych ludzi. Tak, jak kiedyś izolowało się dotkniętych trądem, tak dzisiaj izolować należy ogniska zapalne tej stokroć groźniejszej choroby" ("Nowa sztafeta", 4(30)1998).
Prokuratorzy uzależniają decyzję o wszczęciu postępowania od tego, czy padły słowa "powszechnie uznane za obraźliwe", albo czy nawoływano otwarcie do fizycznej przemocy. Jak wynika z naszego raportu, nie jest trudno szerzyć nienawiść unikając wulgarnych słów i otwartych nawoływań do zbrodni. Większość z zarejestrowanych przez nas wypowiedzi głosi nienawiść na tle rasowym, etnicznym czy religijnym w sposób zawoalowany, przy pomocy metafor, sugestii i generalizacji. Przykładem mogą być generalizacje: Żydzi en masse są podli i niewdzięczni, odpowiadają za komunizm, a dziś spiskują przeciw nam, Polakom, chcą nas poniżyć i obrabować. Do tej samej kategorii zaliczyć można liczne sugestie, że Żydzi (w domyśle wszyscy, gdziekolwiek mieszkający) są bezpośrednio odpowiedzialni za zamach na WTC i Pentagon, a także nazywanie określonych polskich pism pismami "polskojęzycznymi", mruganie okiem do czytelnika z podtekstem: "my i wy dobrze wiemy, kto się za tym kryje", czy wypominanie w określonych kontekstach krytykowanym osobom ich żydowskiego pochodzenia, ich prawdziwych bądź "prawdziwych" nazwisk. Do zawoalowanej mowy nienawiści należą wreszcie częste wypowiedzi na rozmaite sposoby usprawiedliwiające, umniejszające lub negujące samo istnienie tak wypowiadających się - istnienie mowy nienawiści. Rejestracja takich zjawisk wymaga analizowania szerszych, kontekstualnych aspektów wypowiedzi, prześledzenia "intencji" retorycznych i retorycznych strategii autorów. Ujawnia funkcjonowanie rasowych, etnicznych i religijnych stereotypów i uprzedzeń, elementów języka pomówień, na poziomie frazeologii i rozwiniętej argumentacji. Tak czy inaczej, rejestracja mowy nienawiści nie oznacza - co należy mocno podkreślić - żądania, by autorów nienawistnych tekstów ścigał polski czy nawet brukselski prokurator.
Dalej, mowę nienawiści w proponowanym tu rozumieniu należy odróżnić od wszelkiej wyrażanej publicznie wrogości, także tej umotywowanej politycznie. Oczywiście nie włączamy do analizowanego materiału brutalnych polemik prasowych, w których felietoniści obrzucają się nawzajem obelgami. Ale pomijamy też wypowiedzi wyrażające niechęć - a nawet nieskrywaną nienawiść - do określonej formacji politycznej, np. SLD czy Unii Wolności. Jest to też kwalifikacja zbiorowa, ale dotyczy przynależności z wyboru, więc nie spełnia naszego kryterium. Nie bierzemy, przykładowo, pod uwagę wypowiedzi: "tysiące Polaków było przez formację tow. Oleksego bezpodstawnie oskarżanych ("zaplute karły reakcji") i bez sądu więzionych, katowanych i mordowanych" ("Głos" z 27 października 2001), choć jest to nieuzasadniona sugestia, że Józef Oleksy miał ze stalinowskimi zbrodniami coś osobiście do czynienia. Jednocześnie włączamy do analizowanego materiału wierszyk w rodzaju: "Oleksy (do Millera na stronie): Szefie, mej posłuchaj rady / I uwolskie trefne spady / Wykop hen, do Arafata. / Miller (cicho): Chciałbym, Józek, lecz układy / Z finansową mafią świata / Każą mi Starszego Brata / Choćby zyskał ćwierć procenta / Wziąć do rządu i pamiętać, / Że specsłużby mają haka / Na mnie i na prezydenta" ("Nasza Polska" z 3 lipca 2001).
Wreszcie, trzeba odróżniać nienawistną mowę od zwykłego kłamstwa. Konieczność takiego odróżnienia dała o sobie znać szczególnie mocno w trakcie dyskusji o Jedwabnem. W raporcie pomijamy np. stwierdzenia, że "mordowali Niemcy, a nie Polacy", a "Gross kłamie", zamieszczamy natomiast te, gdzie ten ostatni kłamie jako "pachołek komuny", "Żyd" lub "w żydowskim interesie". W wielu analizowanych tekstach pojawiały się inne stwierdzenia dezawuujące lub obrażające ideowo-politycznego przeciwnika, a zarazem jawnie nieprawdziwe. Pomijaliśmy je również, zakładając, że kłamstwo (lub pomyłka) jest zjawiskiem znacznie szerszym od mowy nienawiści - chyba że kłamstwo wkomponowane było w szerszy, nienawistny schemat wyjaśniający, jak np. w takim fragmencie: "tzw. Nagroda Pulitzera, przyznawana publicystom, przypadła kiedyś autorowi obrzydliwej Maus, a niedawno otrzymał ją wojujący antypolsko jezuita z Krakowa, o. S. Musiał, uczestnik osławionej "konferencji genewskiej", na której zawarto z przedstawicielami Bnai- Brith tajną umowę w sprawie usunięcia klasztoru Karmelitanek" ("Nasza Polska" z 4 września 2001).
Mowę nienawiści definiujemy więc: z jednej strony
szerzej niż mowę karalną, z drugiej węziej niż ogół deklaracji niechęci
powodowanej względami ideowymi, politycznymi itp. Następnie, odróżniamy
ją od: po pierwsze kłamstwa, po drugie aktów fizycznej przemocy na tle
rasowym, etnicznym i religijnym.
II. Charakterystyka mowy nienawiści
Narracja
Klasyfikacja tematów i nieco statystyki
Patrząc z tej perspektywy na zainteresowania i retorykę pism prawicowych reprezentujących zupełnie inny styl niż pięć analizowanych tu tytułów i z tej racji sytuujących się w bardziej cywilizowanym nurcie dyskursu publicznego - mamy na myśli m.in. "Życie", "Nowe Państwo" i "Frondę" - nie dziwimy się, że tak często powraca w nich tematyka żydowska. Jednak zwłaszcza w przypadku "Frondy" (ważnego intelektualnego kwartalnika poszukującej tożsamości i form wyrazu młodej prawicy) zwraca uwagę płytkość granicy między fascynacją a obsesją. Mimo kolosalnych różnic dzielących te dwa dyskursy, w przypadku "Frondy" jej prawicowa identyfikacja i dążenie do odzyskania narodowej i katolickiej godności - m.in. zdjęcia odium współodpowiedzialności za Zagładę z własnego narodu i Kościoła - sprawiają, że drążąc temat stosunków polsko-żydowskich autorzy tego pisma odwołują się niejednokrotnie do strategii komunikacyjnych i schematów wyjaśniania (będzie o nich mowa w dalszym ciągu) bardzo podobnych do tych, które napotkać można w "Naszej Polsce" czy "Głosie" (por. S. Kowalski, "Wobec Zagłady. O retoryce pamięci i zapomnienia", Przegląd Socjologiczny, Łódź 2001).
Co do nadreprezentacji tematyki żydowskiej w analizowanych pismach, sceptyk może powiedzieć, że jest ona efektem złej metodologii - że wynika nie tyle z natury przedmiotu, co stronniczości autorów i co za tym idzie nieprawidłowej selekcji treści, że gdyby kto inny wziął do ręki te same pisma, uzyskałby, niewykluczone, inne rezultaty. Znaczyłoby to jednak, że przeglądając analizowane tytuły prasowe zbyt często świadomie lub bezwiednie pomijaliśmy mowę nienawiści nie adresowaną do Żydów. Uprzedzając ten zarzut pragniemy zapewnić, że było wręcz przeciwnie - zbici z tropu aż takim nagromadzeniem treści antysemickich z zacięciem kolekcjonera wypatrywaliśmy przykładów innych odmian mowy nienawiści, a natrafiwszy na nie pieczołowicie je odnotowywaliśmy. Nadal nie przekonanych zachęcamy do samodzielnej, starannej lektury omawianych pism.
Kontynuując tematyczno-statystyczną klasyfikację zgromadzonego materiału wymieńmy dalsze, często pojawiające się wątki nie mieszczące się w etnicznych kategoriach, jednak stanowiące istotny, wkomponowany w całość element przekazu, który nazywamy mową nienawiści. Przypomnijmy ogólną zasadę: o umieszczeniu bądź nie umieszczeniu w rejestrze nienawistnej mowy nie decydował napastliwy ton wypowiedzi, ani nawet jej tematyka (o Żydach, o Niemcach, o Unii Europejskiej). Można nie lubić konkretnego Żyda, np. premiera Izraela Ariela Szarona i jego polityki, a nawet dawać temu wyraz w ostrych słowach. Wypowiedzi do tego się ograniczających nie uwzględnialiśmy w naszym wykazie, natomiast uwzględnialiśmy te, w których działania konkretnych Żydów przypisano "żydowskiej naturze", bądź skojarzono w ramach szerszego schematu wyjaśniającego z wątkiem stalinizmu jako żydowskiego dzieła ("żydokomuna") oraz żydowskiej dominacji w polityce, mediach, bankach itp. Nie uwzględnialiśmy więc tekstów, w których wspomniano o żydowskim pochodzeniu stalinowców z MBP, chyba że wskazanie narodowości stanowiło kontekstualną sugestię, iż "natura" dyktowała Żydom wstępowanie do UB i zabraniała tego Polakom.
Podobnie nie włączyliśmy do naszego rejestru wypowiedzi, których autorzy sprzeciwiali się wejściu Polski do Unii Europejskiej i krytykowali, nawet ostro, tę organizację, jej ducha i podstawowe zasady. Do zaliczenia do mowy nienawiści nie uznaliśmy też za wystarczające tego, że ktoś jest po prostu przeciwny równouprawnieniu kobiet, rozdziałowi Kościołów od państwa, prawu do aborcji i eutanazji, homoseksualizmowi czy tzw. sektom. Istotny był sposób, w jaki te poglądy były wyrażane, a więc to, czy wkomponowywano je w schemat, w którym możliwe i potrzebne okazało się wyrażanie zgeneralizowanej nienawiści wobec odpowiednich grup społecznych. I tak, odnaleźliśmy 60 dających się zakwalifikować jako mowa nienawiści wypowiedzi dotyczących Unii Europejskiej, perspektyw integracji Polski z Zachodem i nagannych właściwości zachodniej kultury. W 59 przypadkach mowa była wprost bądź w zawoalowany sposób o spisku przeciwko Polsce, Polakom, katolickiej wierze i wartościom. Mniej miejsca poświęcono obronie patriarchalnej, katolickiej rodziny i atakowaniu feminizmu (12), a także sekt (8).
Wreszcie ostatni, szczególny wątek tematyczny, o którym wypada tu wspomnieć, to negacja samego faktu istnienia antysemityzmu i innych form ksenofobii - odbieranie na wiele sposobów (o których będzie dalej mowa) sensu tym pojęciom. Na tego rodzaju zabiegi natrafiliśmy w co najmniej 103 analizowanych artykułach.
Powyższe wyliczenia nie są oczywiście wyczerpujące, dają jednak wstępne wyobrażenie o poruszanych w omawianych pięciu pismach tematach i ich wzajemnej ilościowej proporcji. Najważniejsze, najczęściej pojawiające się wątki tematyczne omówimy szczegółowo, jednak należy podkreślić, że splatają się one w spójną, nacechowaną znaczną konsekwencją całość, co sprawia, że każde ich wyodrębnienie jest zabiegiem poniekąd sztucznym, podyktowanym celem zewnętrznym względem owych treści, jakim jest próba ich sklasyfikowania i analizy.
Obcość jako wymiar podstawowy
W powyższym diagramie pojawią się dwie dodatkowe istotne kategorie: Polacy jako my i Polacy jako oni. Pierwsza, po prawej, to po prostu Polacy, aksjologiczno-religijno-etniczny monolit. Jednak, jak łatwo zauważyć, pewien kłopot sprawia omawianym autorom wynikająca z potocznej obserwacji wiedza o tym, że Polacy nie są jednakowi, np. często opowiadają się za integracją z Unią Europejską, ba, czytują "Gazetę Wyborczą" i "Nie", noszą kolczyk w uchu, a niektórzy są homoseksualistami. Dysonans poznawczy wymusza podział na dwie wspomniane podkategorie. Polacy jako oni nie są prawdziwymi Polakami. Zakwestionowanie ich polskości dokonuje się w badanych tekstach na rozmaite (omówione dalej) sposoby. To co własne i bliskie otrzymuje niezmiennie znak dodatni, to co cudze i obce - znak ujemny. Piszący nie biorą na siebie odpowiedzialności za ów podział - ich zdaniem powstał on w wyniku działania obcych, zainteresowanych deprawowaniem lub wynaradawianiem polskiego społeczeństwa i podszywających się podstępnie pod Polaków. Należy przy tym podkreślić, że wykluczenie następuje wyłącznie na mocy decyzji piszących, żaden akces własny ani własne poczucie tożsamości tych, o których mowa nie ma tu znaczenia.
Polacy występujący w tekstach jako my są zbiorowością z natury łagodną, wielkoduszną, organicznie niezdolną do kłamstwa i podłości. Rodowodowo pochodzą od akowców i zesłańców. Są niezłomnie wierni Kościołowi, dzięki temu czyści moralnie. Są jednak przy tym uciemiężeni przez wrogów i z powodu swej szlachetności bezbronni. Polacy jako oni wzorują się na obcych, za pieniądze albo z głupoty służą ich interesom i przejmują ich punkt widzenia. Jeśli są przekupieni, często okazuje się, że w ogóle nie są prawdziwymi Polakami. Celem odseparowania przypisuje się im stalinowski lub trockistowski rodowód, obciąża winą za wojenne i powojenne prześladowania akowców, księży i oficerów, za zbrodnie UB i KGB. Kwestionuje się prawdziwość nazwisk, sugeruje skazy na rodowodach. Domysły natury genealogicznej wyjaśniają różnorodność politycznych postaw Polaków. Rozwiązłość, pijaństwo, wandalizm, ateizm, deprawacja, libertynizm, euroentuzjazm i popularność "Gazety Wyborczej" pojawiły się w społeczeństwie polskim za sprawą obcych i rozpleniły się dzięki nieprawdziwym Polakom, wykluczonym symbolicznym gestem ze zbiorowości, którą nazwano tu "Polacy jako my" i działającym ramię w ramię z innymi obcymi. Istotną rolę w tej ekspansji zła odgrywają środki przekazu nazywane przez piszących "polskojęzycznymi" w nawiązaniu do przedwojennego, w tamtym czasie jeszcze nie nacechowanego emocjonalnie określenia prasy wydawanej przez Żydów dla Żydów w języku polskim. Zarazem zabieg, o którym mowa służy eksternalizacji zła: wszystko, co niegodziwe (faktycznie bądź mocą arbitralnej kwalifikacji) usunięte zostaje poza obręb prawdziwej polskości.
Obcość Żydów i innych mniejszości
Badana przez nas prasa głosi zgodnie, że w Polsce nie występuje problem antysemityzmu. Antysemityzm kłóciłby się zresztą z wizją Polaków jako zbiorowości przede wszystkim wielkodusznej: wymyślony został po to, żeby Polskę skompromitować. Istnieje co najwyżej zagrożenie antysemityzmem, związane z zachowaniem Żydów, żądających dla siebie i dla swoich zmarłych uwagi i współczucia. (Jeśli Żydzi będą dalej tego żądać, w Polsce zrodzi się w końcu antysemityzm, grożą autorzy). Co do uwagi i współczucia stanowisko większości autorów jest następujące: nie należą się one Żydom, po pierwsze dlatego, że Polacy też ucierpieli, po drugie dlatego, że Żydzi są sami sobie winni. Jeśli owo nieuzasadnione żądanie współczucia nie zostanie przez nas bardzo kategorycznie odrzucone, Żydzi w następnej kolejności zażądają pieniędzy, ostrzegają dalej autorzy tekstów.
Jeśli mówimy o "żądaniach Żydów", nie mamy tu na myśli żądań rzeczywiście wysuwanych przez Żydów lub organizacje żydowskie, chodzi nam o te, które w omawianej przez nas prasie są Żydom przypisywane, w formie, w jakiej się je przytacza. Przytoczenie owych żądań, nawet bez komentarza, albo zwłaszcza bez komentarza, porusza emocje czytelnika, którego istnienie słusznie zakładają piszący: wyposażonego w klucz, jakim jest znajomość uzgodnionego (w sąsiednich tekstach, w tekstach sprzed kilku lat i w rozmowach przy stole na imieninach ciotki jeszcze za PRL) schematu narracyjnego służącego opisowi stosunków polsko-żydowskich w przeszłości. Nieusuwalna obcość Żydów (i wszelkich mniejszości) jest bardzo ważną okolicznością tych stosunków. Oto główne elementy owego schematu:
1. Przygarnięcie Żydów, Ukraińców, Litwinów itd. przez Polskę było dla tych narodów dobrodziejstwem, cała zasługa przypada Polakom.
2. Żydzi (lub inna mniejszość) jako ogół nie okazali wdzięczności, przy każdej okazji intrygowali przeciwko Polsce, dręczyli jej ludność poprzez wyzysk (lub przemoc fizyczną) i współpracowali z jej wrogami, a mimo to byli przez Polaków traktowani jak najlepiej i w potrzebie wspomagani z poświęceniem.
3. Po ostatniej wojnie Żydzi (inne mniejszości) nie zaprzestali prześladowania Polski i Polaków.
Każdy z trzech elementów schematu wymaga dodatkowych wyjaśnień, których zresztą dobrze przygotowany wirtualny czytelnik potrafi sam sobie udzielić - dlaczego Żydzi lub inna mniejszość i Polacy postępowali właśnie tak, jak przedstawia to schemat. Odgadując odpowiedzi na to pytanie, docieramy do stereotypów Żyda i Polaka. Ten całościowy model stosunków polsko-żydowskich, aby ustrzec się gołosłowności, potrzebuje także wielu jednostkowych przykładów Żyda i Polaka oraz grup Żydów i Polaków działających zgodnie ze schematem, został więc obudowany licznymi narracjami spełniającymi jego wymogi, osadzonymi w realiach historycznych. Modele stosunków polsko-ukraińskich, polsko litewskich itd. są oparte na tym samym podstawowym schemacie, ewentualnie z wyłączeniem jakiegoś elementu, mniej rozbudowane w zakresie rozwinięć faktograficznych i uzupełnione stereotypami zawierającymi trochę inne (choć zbliżone) treści; nie zawierają jednak żadnych elementów dodatkowych.
Aby zrozumieć, dlaczego przygarnięcie przez Polskę było dla Żydów i innych mniejszości dobrodziejstwem, trzeba wiedzieć, że przed wiekami Żydzi nie mieli nie mieli gdzie się schronić, Polska udzieliła im gościny, gdy nikt ich u siebie nie chciał. Dla Litwinów natomiast i Rusinów przygarnięcie przez Polskę oznaczało niesłychany awans cywilizacyjny, w inny sposób nieosiągalny. Sformułowanie o udzieleniu gościny pada często. W dosłownym sensie oznaczałoby to przyjęcie obcych pod własny dach i dzielenie się chlebem; piszący nie sugerują, że tak było, pomijają jednak fakt, że Żydzi osiedlali się w Polsce w czasach, kiedy nie strzeżono granic i nie reglamentowano migracji; użycie słowa "gościna" zabarwia opis pozytywnymi konotacjami tego słowa. Dopiero dziś przyjmowanie obcych łączy się z obowiązkiem zapewnienia im miejsc pracy i innych przywilejów przez rządy państw, wywołuje też protesty grup obywateli, które mogą czuć się obecnością "obcych" zagrożone. Opis sugeruje, że przed wiekami "przygarnięcie" Żydów (lub innych mniejszości) wymagało od narodu poświęceń (do których Polacy jako my są zawsze gotowi w imię miłości bliźniego).
Istnieją więc gdzieś poza tekstem, w świadomości wirtualnego czytelnika, listy cech, wyjaśniające wrogość mniejszości żydowskiej i innych do kraju, od którego zaznały tylko dobra. Właśnie takie listy cech są treścią stereotypów. Powstanie stereotypu nie jest bowiem dziełem przypadku ani niczyją pomyłką, którą można by naprawić przez wyjaśnienia na poziomie racjonalnym. Jest koniecznością, wymusza je potrzeba wzmocnienia wątlejszych punktów pewnej konstrukcji o charakterze tyleż poznawczym, co emocjonalnym. Stereotyp wyjaśnia np. dlaczego w myśl schematu narracyjnego Żydzi podczas rozbiorów kolaborowali z zaborcą, a podczas okupacji z okupantem, dlaczego próbowali storpedować odzyskanie niepodległości przez Polskę w 1918 roku a po roku 1945 sami przejęli rolę zaborcy i okupanta, dlaczego Litwini, Ukraińcy itd. zawsze szkodzili Polsce i Polakom. Jakieś wytłumaczenie zachowań mniejszości jest potrzebne, a podważanie prawdy o ich winach budzi wrogość jako ingerencja w emocjonalny porządek struktur poznawczych, które przecież czemuś służą. Otóż więc nienawiść Żydów do Polski bierze się z naturalnej obcości, z nakazów religijnych, z niewdzięczności, z chciwości i wyrachowania. Nienawiść Litwinów, Białorusinów i Ukraińców z ich naturalnego okrucieństwa, z ich zasadniczo niższej kultury, z wrodzonej gruboskórności.
W myśl przedstawionego schematu po wybuchu wojny Żydzi zaczęli więc służyć gorliwie okupantowi radzieckiemu. Posługiwali się strukturami nowej władzy, by prześladować Polaków, zwłaszcza oficerów i Kościół. Chętnie zagarniali polskie mienie. W dużych zbiorowościach znajdą się przykłady na wszystko, generalizacja powołuje do życia prawdy ogólne. Aby jednak wypełniać dobrze swoje zadanie kojenia emocji, schemat musiał w ostatnich latach, po ujawnieniu niepokojących okoliczności stosunków polsko-żydowskich podczas ostatniej wojny, wyjść poza dotychczasowe środki, sprowadzające się do generalizacji. Musiał dostarczyć przykładów win nowego typu, popełnionych przez Żydów w tamtym okresie, by w ten sposób lepiej zrównoważyć rachunki. Tak więc Żydzi zaczęli się w relacjach historycznych łączyć w bandy uzbrojone przez Sowietów i napadać na polskie wsie, mordując mieszkańców bez litości, jak to czyniły inne mniejszości od dawna pod różnym dowództwem. Hitlerowcom Żydzi także służyli gorliwie, podobnie jak Litwini, Białorusini, Ukraińcy. Żydowscy kolaboranci sami w znacznej mierze wymordowali mieszkańców gett i więźniów obozów koncentracyjnych, wykazując się okrucieństwem nie mniejszym niż esesmani. Dowiadujemy się, że powstanie w getcie warszawskim zostało zorganizowane przez AK, że Żydzi nie tylko nie chcieli w nim walczyć, lecz zgoła sabotowali je sprzedając na Kercelaku przekazaną im broń. Żydzi zagrażali również Polakom. Szpiclowali ruch oporu na zlecenie gestapo i donosili Niemcom na Polaków przechowujących Żydów. Mimo to Polacy masowo ratowali Żydów czyniąc dla nich więcej, niż Żydzi uczynili dla własnych braci. Oddawali im jedzenie, choć sami głodowali, poświęcali życie swoje i swoich rodzin. Szczególnie liczne są wspomnieniowe wariacje na temat Żydówki, której oddawano ostatnią kromkę chleba i która nigdy nie podziękowała za ocalenie. Polacy także byli prześladowani przez Niemców i ostatecznie padli ofiarą takiej samej eksterminacji. Ich poświęcenie w tych okolicznościach da się wyjaśnić tylko cechami zawartymi w stereotypie Polacy jako my. Warianty są tu wynikiem różnych prób wyjaśnienia, dlaczego tak wielu Żydów zginęło podczas okupacji. Schemat oferuje dwie możliwości. Pierwsza sprowadza się do udowodnienia, że wcale nie tak wielu zginęło, jak się powszechnie sądzi. Czytamy, że liczby są zawyżone, że co do komór gazowych nie można mieć pewności i że na przykład w Warszawie więcej Żydów się uratowało niż zginęło. Druga rozbudowuje wątek represji, dodaje wyjaśnienie, że tylko Polacy byli karani śmiercią za pomaganie Żydom, niekiedy już za podanie Żydowi kromki chleba. Tu także w schemacie powstaje napięcie, ponieważ nikt nie był karany śmiercią za przechowywanie Polaków, a przecież padli oni ofiarą takiej samej eksterminacji. Przed tego typu napięciami schemat broni się pewnym rozluźnieniem, mogą w nim funkcjonować różne sprzeczne prawdy, nie wchodząc sobie nawzajem w paradę, a to dzięki temu, że wszystkim razem zmniejsza się dawkę uwagi: mamy mianowicie na głowie sprawy ważniejsze, bo nasze własne.
Jak głosi uzgodniona narracja, holokaust się Żydom w ogólnym rachunku opłacał, toteż międzynarodowe żydostwo nie kiwnęło palcem dla ratowania swoich braci. Co istotne, braćmi Żydów są zawsze Żydzi, nigdy Polacy. Bratem sklepikarza z Kresów jest bankier z Nowego Jorku, a nie sąsiad, także sklepikarz. Po wojnie Żydzi zaczęli masowo prześladować Polaków wykorzystując do tego celu aparat partii i państwa. Prześladowali zwłaszcza akowców i księży. Skala tych zbrodni jest ogromna. Urządzali prowokacyjne antyżydowskie ekscesy, żeby skompromitować Polaków za granicą robiąc z nich antysemitów. W 1968 roku wykorzystali nadarzającą się okazję do ucieczki za granicę. W ten sposób zapewnili sobie bezkarność po popełnionych przez siebie stalinowskich zbrodniach. Obecnie wracają po kryjomu, nie przyznając się do swojego pochodzenia, pod zmienionymi nazwiskami. Ich zamiarem jest zrujnowanie Polski, żeby ją potem wykupić za bezcen. Do swoich celów wykorzystują struktury Unii Europejskiej. Kontrolują z powodzeniem polskie i światowe media.
W myśl tej narracji Żydzi próbują ukryć prawdę o sobie, bo to przeszkadzałoby w wydarciu Polakom ich skromnych oszczędności. Stereotyp ujawnia motywacje obu stron: Żydzi chcą pieniędzy za wszelką cenę, i aby osiągnąć swoje cele za zgodą Europy i Ameryki, muszą zakłamać prawdę o stosunkach polsko-żydowskich; Polacy jako my chcą nagłośnienia całej prawdy o Żydach, bo tylko ona może ich uratować. Tak oto antysemityzm nie istnieje, pojęcie jest nieporozumieniem, słowo nic nie znaczy. Ten zaś, kogo oskarża się o antysemityzm, okazuje się niewinną i bezbronną ofiarą. Posiadanie przez czytelnika ugruntowanej, całościowej wiedzy o obcości, winach i intencjach jest warunkiem pojmowania wszelkich aluzji i znaczących przemilczeń w poszczególnych tekstach badanej prasy.
Czasami równie ciekawa, jak treści pojawiające się w tekstach, może być konsekwentna nieobecność tego czy innego wątku. Tak jest i tutaj. Warto zwrócić uwagę na niemal zupełną nieobecność Rosji jako osobnego tematuw omawianych pismach. Mimo że historia najnowsza zajmuje w nich niesłychanie dużo miejsca, Rosjanie i ZSRR pojawiają się głównie w tle zbrodni żydowskich (żydokomuna), przyznany jest im status taki, jakim się cieszą siły przyrody, do których nie sposób kierować pretensji i oskarżeń. Praktycznie nie spotkaliśmy przykładów nienawistnej mowy spełniających założone kryteria, a odnoszących się do Rosjan czy Sowietów. Wynika to zapewne z tego, że ich wina traktowana jest jako oczywistość - jest jak powiedziałby Alfred Schutz, taken for granted ("wiedza podręczna traktowana, aż do odwołania, jako nie podlegająca dyskusji, to znaczy taka, w którą się nie wątpi", por. "Potoczna i naukowa interpretacja ludzkiego działania", w: E. Mokrzycki (red.) Kryzys i schizma, tom 1, PIW, Warszawa 1984, s. 143). Wina Żydów jest, przeciwnie, nieoczywista - wymaga ujawnienia i dlatego angażuje tyle uwagi i emocji.
Obcość Europy
3. Dziś tak jak dawniej Europa nie chce Polski, zamierza ją oszukać, zniewolić i wykorzystać.
Warto zauważyć, w jakim punkcie ten schemat jest zbieżny z przedstawionym w poprzednim rozdziale, a dotyczącym spraw polsko-żydowskich, polsko-ukraińskich itd.: otóż tym wspólnym elementem jest temat krzywdy i zdrady. Tutaj, tak samo jak tam, Polska jest niewinną ofiarą. Oba schematy są nie tylko komplementarne - są w istocie częścią albo raczej sytuacyjnym uszczegółowieniem jednego, nadrzędnego schematu.
Jakkolwiek wątek Europy i Zachodu pojawia się tu i ówdzie przy okazji rozważań historycznych, zasadniczym dlań kontekstem pozostaje współczesny problem, jakim jest europejska integracja i perspektywa wejścia Polski do Unii Europejskiej. W kwestii tej omawiane pisma prezentują radykalny eurosceptycyzm ujęty w schemat narracyjny dziejowego dramatu. Zbiorowymi dramatispersonae są z jednej strony Polacy jako my reprezentowani przez "prawdziwą" prawicę, jej pisma i organizacje, a z drugiej nie-Polacy, obóz symbolicznych "Europejczyków". Ci ostatni, to przywoływani na rozmaite sposoby, za pomocą różnych określeń i sugestii, rodzimi i zagraniczni zwolennicy integracji.
Scenariusz dramatu jest następujący. Po drugiej wojnie światowej, wskutek imperialnych zakusów Związku Sowieckiego, zdrady Zachodu (Jałta) i działań żydowsko-komunistycznej piątej kolumny, Polska została pozbawiona Kresów i przekształcona w PRL, czyli de facto moskiewski protektorat. W operacji tej, będącej w istocie czwartym rozbiorem, Polacy nigdy nie uczestniczyli. Ubezwłasnowolnieniu Polaków jako narodu politycznego towarzyszyło narzucenie im obcej, marksistowskiej ideologii i obcych wzorów kulturalnych, w czym również żadnego udziału nie brali. Wyzwolenie po roku 1989 było pozorne, o czym świadczy utrzymująca się, polityczno-ekonomiczno-kulturalno-medialna dominacja tychże idei i reprezentujących je sił oraz, z drugiej strony patrząc, marginalizacja idei i sił prawdziwie polskich.
Obecnie podobnie ukonstytuowane moce - tzn. wróg zewnętrzny, "Bruksela", dysponujący planem, ideologią i wspierającą ją przeważającą siłą pieniądza, oraz współpracujący z nim, sprzedajny wróg wewnętrzny - dążą do tego samego celu, czyli podporządkowania sobie i w dalszej perspektywie eksploatowania Polaków (wariantem alternatywnym jest dominacja dla samej dominacji lub, co gorsza, wynikająca z bezinteresownej nienawiści do reprezentowanych przez Polaków chrześcijańskich i narodowych wartości). Scenariusz podkreśla aspekt kontynuacji - kolaboracją z "Brukselą" zajmują się "ci sami ludzie" lub (co na jedno wychodzi) ich potomkowie ideowi lub genetyczni, tj. Żydzi-stalinowcy - oraz, z drugiej strony, aspekt zmiany. Jednak zmiana jest formalna, polega bowiem na zwykłym geograficznym przeniesieniu dominującego centrum - "wczoraj Moskwa, dziś Bruksela" - lub zmodyfikowaniu metod, tzn. zastąpieniu brutalnego podboju militarno-politycznego bardziej subtelnymi instrumentami ekonomicznymi i kulturalnymi.
Wyjaśnienia wymaga jedynie łatwy skądinąd do zaobserwowania empiryczny fakt, jakim jest ogromna popularność w polskim społeczeństwie - którego nie sposób utożsamić w całości, ani nawet w znacznym procencie, z Żydami i komunistami - idei integracji z Zachodem i promującej ją polskojęzycznej "Gazety Wyborczej", postkomunistycznego prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego (pars pro toto) i generalnie zachodniego modelu życia. Dla wytłumaczenia tej, powiada się, pozornej sprzeczności przywoływany jest schemat wyjaśniający zorganizowany wokół idei antypolskiego spisku, którego najważniejszym osiągnięciem było uzyskanie absolutnej medialnej dominacji. Jest tedy efektem wieloletniej indoktrynacji, a nie różnic poglądów, obserwowane ogłupienie, omotanie obcą mentalnością rzesz potencjalnie wiernych polskości prawdziwych Polaków-katolików (Polacy jako my). Omotaniu sprzyja dodatkowa okoliczność, jaką jest materialne upośledzenie, powszechna nędza przez "tych samych ludzi" celowo spowodowana. Tylko to wyjaśnić może, dlaczego zdaniem autorów analizowanych pism istnieje realna groźba, że skądinąd głęboko patriotyczni polscy chłopi zaczną masowo i z własnej woli wyprzedawać ojcowiznę germańsko-brukselskiemu ekonomicznemu najeźdźcy. Dodajmy, że istotną w ramach tego rodzaju wyjaśnień cechą spiskującego, zwłaszcza wewnętrznego wroga jest to, że na pierwszy rzut oka nie da się go odróżnić od zwykłego polskiego patrioty. Wygląda tak samo, deklaruje miłość do ojczyzny i zatroskanie jej losem, mówi bez obcego akcentu tym samym językiem, a jednak jest obcy. Tą jego cechą - a właściwie brakiem wyrazistych cech - zajmujemy się w podrozdziale poświęconym retoryce ujawniania.
Co do cech charakterystycznych obu dramatis personae, cechą Polaka-katolika (Polacy jako my) jest, podsumujmy: patriotyzm wyrażający się odruchowym sprzeciwem wobec perspektywy poddania ojczyzny i ziemi przodków dyktatowi nowego Babilonu, oraz umiłowanie polskości i katolickiej wiary wspartych często ewokowanymi lecz bliżej nieokreślonymi polskimi i katolickimi "wartościami" (ich nieokreśloność polega m.in. na tym, że najczęściej przywoływane są one negatywnie - ilekroć trzeba się sprzeciwić różnym "europejskim" propozycjom). Polacy jako my są ponadto (w odróżnieniu od nie-Polaków, w tym Polaków jako oni) uduchowionymi idealistami. Trwają przy prawdziwej, nierozcieńczonej wierze przodków, co spotyka się z oporem Europy, ale i uznaniem, o czym świadczy przede wszystkim wyniesienie rodaka na stolicę apostolską, sukces narodowy i religijny.
Wedle autorów zbadanych pism wobec Zachodu żywią Polacy historycznie uzasadnioną nieufność, przypuszczają, że celem drugiej strony - nie-Polaków, "Europejczyków" miejscowych i brukselskich, jest jak zawsze takie zaplanowanie biegu spraw, by można było poddać Polskę swojej władzy, upokorzyć, wynarodowić, pozbawić duszy, a potem eksploatować do woli. Eurosceptycyzm będący "naturalną" postawą Polaka idealnego, nie znajduje niestety empirycznego odzwierciedlenia w sondażach opinii publicznej. Jest tak dlatego, że nie-Polacy zdołali zawładnąć całością szeroko pojętych środków komunikacji publicznej, m.in. uniwersytetami, ośrodkami badawczymi i mediami relacjonującymi wyniki. Zmonopolizowali też - co nie dziwne zważywszy wspólne, antypolskie cele - kontakty z rządowymi, medialnymi i naukowymi instytucjami Zachodu.
Obcość obyczajowa: libertyni, homoseksualiści, feministki, sekty
2. Komunizm, po 1944 roku zaprowadzony w Polsce przez Sowietów i Żydów, ich ideowych pobratymców i gorliwych wykonawców sowieckiego planu (żydokomuna), był przede wszystkim próbą politycznego zniewolenia Polaków. Ale miał również na celu narzucenie im obcych wzorów etycznych i estetycznych. W apogeum stalinizmu rządząca ideologia nakazywała wydawanie rodziców przez dzieci policji politycznej (wzór etyczny) oraz, powiedzmy, noszenie takiego, a nie innego krawata i potępienie burżuazyjnej gry w brydża (wzór estetyczny).
3. Po rzekomym upadku komunizmu w 1989 roku te same możne siły, które dotąd promowały komunistyczne, marksistowskie antywartości, kontynuowały w zmienionych realiach swoje destrukcyjne dzieło szerząc wśród zdezorientowanych Polaków relatywizm i postmodernizm, idee będące powtórką w nowym, bardziej wyrafinowanym wydaniu zwykłego, znanego od lat marksizmu i sowietyzmu.
Głównym sposobem dezawuowania obcych wzorów obyczajowych jest w badanych pismach uznanie ich za kontynuację w prostej linii tego, co narzucał Polakom komunizm. Etniczni wrogowie, czyli Niemcy, używają dziś instrumentu, jakim jest Unia Europejska, żeby pokojowymi, ekonomicznymi metodami osiągnąć ten sam antypolski cel, do jakiego dążył kiedyś kanclerz Bismarck. Tak samo postępują wrogowie ideowi - liberałowie, relatywiści i postmoderniści, duchowi spadkobiercy Józefa Stalina. Odrzuciwszy dawne, toporne i najwyraźniej nieskuteczne środki techniczne - m.in. policję polityczną i cenzurę, bat, knut i kraty - wykorzystują nowe, światłe i postrzegane jako nowoczesne metody, by tym nowym sposobem ostatecznie zniewolić Polaków. Nowe, subtelne metody są tym groźniejsze, że ich natura nie jest na pierwszy rzut oka widoczna - wymaga ujawnienia. Tak jest m.in. w przypadku błahego na pozór zjawiska "potteromanii", czytamy bowiem: "Smutne, jak łatwo dają się tej stylistyce uwieść miliony rodziców i jak zupełnie bezbronne wobec podstępu są dzieci. Jak płytko pojmują tacy ludzie walkę ze światem chrześcijańskim, jak niewiele znaczy dla nich żywy Bóg ofiarowujący się Ojcu na ołtarzach świata. Magia istnieje, jest realna i groźna - powtarza o. Posacki - o czym zaświadcza na swój sposób parapsychologia i psychotronika. Traktowanie zaklęć Harry'ego Pottera jako czystej zabawy jest naiwnością i wyrazem ignorancji" ("Nasza Polska" z 18 grudnia).
Obcość ideowa, rozpoznawana nawet w czyimś niekonwencjonalnym ubiorze lub upodobaniach muzycznych jawi się tedy, z uwagi na formę, jako coś nowego, zarazem, z uwagi na istotną treść, okazuje się czymś bardzo starym. Warto zauważyć, że obsadzenie w roli ideowego wroga postaci liberała lub libertyna - a nie, jak do niedawna, marksisty - jest de facto powrotem do dawnego modelu z XIX i połowy XX wieku, do retoryki charakterystycznej dla ówczesnego katolickiego fundamentalizmu. Zarazem piszący o tym autorzy dążą do wykazania, że w istocie żadna zmiana nie miała miejsca, że są to nie tylko te same idee w nowym opakowaniu, ale i "zawsze ci sami ludzie". Myślenie takie buduje ponadhistoryczną, abstrahującą od cywilizacyjnego i ustrojowego konkretu tożsamość między dawnym ideologiem PZPR i dzisiejszym "swoim obcym" z "Gazety Wyborczej" (żydokomuna) czy "Tygodnika Powszechnego" (katolewica), między aparatczykiem ZMP i ZMS, a żyjącym w zupełnie innym świecie współczesnym, powiedzmy, punkiem, narkomanem i metalowcem. Wszyscy oni, bez względu na polityczną epokę, promują te same, wyzbyte chrześcijańskich wartości ideowe antywzory. "Bóg jako konkurent władzy społecznej musi być wyeliminowany, czy to fizycznie i wprost (socjalizm sowiecki), czy pośrednio i w sposób wyrafinowany (zachodni liberalizm). Po Bogu znienawidzone jest to, co człowiek posiada wprost od Boga: sumienie, wedle którego człowiek odróżnia realne dobro od zła, i prawo naturalne, które skłania człowieka ku realizowaniu siebie poprzez rodzinę i naród. Socjalizm odrzuca Boga, sumienie, rodzinę i naród" ("Nasza Polska" z 16 stycznia).
Co znamienne, tak samo jak dawni stalinowcy, tak i ich dzisiejsi nieprzejednani narodowo-katoliccy antagoniści dążą do poddania ideologicznej regulacji (lub przynajmniej ocenie) wszystkie dziedziny życia zbiorowego, również to, co jest domeną etyki i estetyki. Wróg obyczajowy i kulturalny jest, co warto podkreślić, szczególnym przypadkiem - obyczajową i kulturalną reprezentacją - wroga per se, obcego. Wrogość, jaką odwzajemnia się prawdziwy Polak (także autor publikujący w analizowanych pismach) obcym formom cywilizacyjnym i ich nosicielom jest dla niego - tak się to niekiedy przedstawia - osobistym dramatem, gdyż powodowany łagodną, narodowo-katolicką naturą wolałby nikomu nie okazywać nienawiści. Prawdziwy Polak (Polacy jako my) nie szczyci się - słyszymy - tym, że nienawidzi. Raczej, dowodząc swych cnót, kochałby nieprzyjaciół, jednak niestety nie może, gdyż - tu wracamy do poprzednich schematów narracyjnych - pracują oni metodycznie nad pohańbieniem i ubezwłasnowolnieniem polskiego narodu.
Obcy obyczajowo wskazywani są i potępiani na rozmaite sposoby, według właściwości. I tak, zwolennicy dopuszczalności aborcji i eutanazji to zwyrodnialcy, następcy biblijnego Heroda i dzikusów bez sumienia mordujących niedołężnych starców. "Bądźcie czujni, bo społeczeństwo europejskie jest społeczeństwem zgniłym, kultywującym cywilizację śmierci. [...] W Holandii praktykuje się ją [eutanazję] coraz częściej - co roku zabija się 120 000 ludzi" ("Nasz Dziennik" z 5 kwietnia). Homoseksualiści i transwestyci to budzący obrzydzenie zboczeńcy, Sodoma i Gomora wołająca o nowy deszcz ognia i siarki. Propagatorzy środków antykoncepcyjnych, rozwodów i tzw. planowania rodziny to chore umysły lub sprytni ideologowie tłukący niezły szmal na swojej postępowości. Feministki to półkobiety i morderczynie, wyzbyte wyższych uczuć samice nienawidzące tego, co w kobiecości i rodzinie piękne, słuszne i właściwe: "Nie ustaje atak feministek i wszelkiego rodzaju proaborcyjnych hunwejbinów [...] wykorzystując sprzyjającą im atmosferę w opanowanych przez czerwoną międzynarodówkę mediach, twierdzą, że gdyby nie ta [...] ustawa, [...] można by legalnie zabijać dzieci w dużo lepszych, może nawet przytulnych warunkach" ("Nasz Dziennik" z 3-4 lutego); "Dziecko dla feministek jest tylko chwilową zachcianką, którą przecież można szybko oddać komuś na wychowanie" ("Nasz Dziennik" z 22-23 grudnia). Oprócz propagowania zepsucia ich dodatkowym wspólnym celem jest fizyczne wyniszczenie narodu polskiego, zmniejszenie liczby Polaków.
Autorzy analizowanych pism poświęcają wiele uwagi spiskowi przeciw rodzinie. Czytamy np.: "Może to pochodzić albo ze ślepoty rządzących, albo ze złej woli. Nie ma bowiem co ukrywać, że wiele państw i struktur międzynarodowych - wraz z ONZ - uczestniczy w totalnym spisku antyrodzinnym" ("Nasz Dziennik" z 21 lutego). Co charakterystyczne, tradycyjna, patriarchalna, katolicka i wielodzietna polska rodzina przedstawiana jest nie tylko jako wzór do naśladowania, ale i rzeczywistość bardziej rzeczywista od licznych patologii odnotowywanych przez socjologów i reportażystów. Ci ostatni, cokolwiek by twierdzili, zostają z góry zdyskredytowani jako akademickie i medialne ramię spisku. Zabieg ten niweluje dysonans poznawczy i w efekcie przywraca ideologiczną spójność obrazu świata, w którym nie mieści się w ogóle, jest niewidoczna, "swojska" patologia (np. jakże częsta wedle badań, tradycyjna przemoc w rodzinie), zaś wskazana i potępiona zostaje obca norma (np. konkubinat lub związki homoseksualne). Jest tedy tak, że jeśli podzielimy ogół rzeczy z jednej strony na dobro i zło, z drugiej zaś na swoje i obce - powstają w ten sposób cztery pola - pole dla rzeczy swoich i jednocześnie złych okaże się puste, czteropolowy diagram zredukuje się do strukturalnego trójkąta. Jeśli nałożymy na to trzeci omawiany wymiar - empiryczne versus normatywne - dojdzie do kolejnych, znaczących redukcji w generalnie ośmiopolowym (2 ´ 2 ´ 2 = 8) schemacie. Okaże się np., że nie istnieje empiryczne, a zarazem swojskie zło.
Innym przejawem inwazji obcych wzorów są sekty. Mianem tym nie określa się wykraczających poza katolicką normę kościołów protestanckich i prawosławnych czy wyznawców judaizmu, a tylko wyznania "egzotyczne", zarówno chrześcijańskie (świadkowie Jehowy, mormoni, zielonoświątkowcy), jak i niechrześcijańskie (Hare Kriszna, buddyści itp.). Opisywane są organizacje w rodzaju scjentologów, jednak odium spada na ogół innowierców. Czytamy np.: "Sekty polują jednak nie tylko na naiwną, łatwą do "uwiedzenia" młodzież. Starają się one infiltrować różne dziedziny gospodarki, zwłaszcza związane z bankowością i informatyką. Najprostszym sposobem dotarcia do przedsiębiorstwa jest zaoferowanie jego szefom tak modnych obecnie kursów czy szkoleń. Zajęcia te, nastawione na wzbudzanie motywacji do pracy, przywiązania do własnej firmy czy asertywności, stwarzają niemal idealną okazję do bezkarnego posługiwania się psychomanipulacją. Zarząd takiego przedsiębiorstwa nie zdaje sobie sprawy z tego, że o tym, czy dany pracownik ukończy kurs i z jakim wynikiem, zależy niemal wyłącznie od stopnia jego użyteczności dla "sekty" ("Nasza Polska" z 30 października).
Samo słowo "sekta" ma w słowniku uzgodnionych znaczeń odcień pogardliwy, nadto ewokuje myśl o zagrożeniu, zwłaszcza rodziny i własnego dziecka, które może paść ofiarą sekciarzy. Uwiedzenie religijne może skończyć się narkomanią, a nawet śmiercią. Podobnie jak wszystkie inne obce idee i organizacje, także sekty rozbijają rodzinę - w tej mierze, w jakiej wzorcem jest rodzina katolicka, której nowonarodzony członek kroczy tradycyjną drogą od chrztu, przez pierwszą komunię i bierzmowanie, po ślub i szczęśliwe małżeństwo wkrótce nagrodzone przez Boga gromadką szczęśliwych dzieci, wreszcie godny zgon i katolicki pochówek. Sugeruje się, że tak przedstawia się rzeczywistość polskiej rodziny lub tak przedstawiałaby się, gdyby nie knowania obcych.
W odbiorze czytelników opisane kategorie obyczajowej obcości zlewają się w jeden konglomerat. Mimo obserwowanej różnorodności odbudowany zostaje podstawowy, dwudzielny schemat oparty na przeciwstawieniu tego, co swoje, dobre, mądre, słuszne moralnie i piękne temu, co obce, złe, głupie, moralnie naganne i szkaradne.
Swoi i obcy: ikonografia
Negatywne wzory osobowe
My i oni
Przeciw Europie